جغرافیای متبرک حرم مطهر رضوی سرزمینی است که در آن از پیر، جوان، کودک و... میهمان هستند. میهمان‌هایی با شرایط متفاوت و گوناگون. شرایطی که برای برخی از آن‌ها زیارت را سخت و دشوار می‌کند. «شکرانه بازوی توانا، بگرفتن دست ناتوان است...» شاید این بیت شعر را شنیده باشید که حکایت از کمک و یاری افراد توانا به افراد ناتوان و درمانده است. این دست گرفتن افراد توانمند از نیازمندان به کمک و یاری، کار بسیار ارزنده و زیبایی بوده و اگر در مسیر تشرف و زیارت بارگاه مطهر امام مهربانی‌ها و انیس دل‌ها حضرت اباالحسن الرضا(ع) باشد، ثواب و و زیبایی‌اش صد چندان خواهد بود، زیرا برای  یاری و کمک به میهمانان و زائران این آستان مبارک که پناه و مأمن همه پناهجویان به ساحت قدسی خورشید ولایت مدار رضوی است، توصیفی را به زبان، قلم و... نمی‌توان تصور و بیان کرد.

به همین مناسبت سراغ محمدرضا سبزعلی، مدیر امور رفاه زائرین در معاونت خدمات زائرین حرم مطهر رضوی رفتیم و وی در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه قدس، به بیان مختصری از برخی اقدامات انجام شده توسط آستان قدس رضوی در بارگاه مطهر امام هشتم(ع) درراستای تسهیل و تسریع زیارت برای سالمندان، توان‌یابان و... پرداخت. در ادامه بخش‌هایی از سخنان این مقام مسئول را می‌خوانید.

طرح یا معین الضعفا(ع)

طرح زیارتی معین‌الضعفا(ع) ازجمله طرح‌های باسابقه آستان قدس رضوی است که به همت اداره تسهیلات زائران حرم مطهر رضوی و با همکاری خدمه اماکن متبرکه رضوی و خادمیاران بخش صندلی چرخدار و زائربر زیرمجموعه مدیریت امور رفاه زائرین حرم مطهر امام هشتم(ع) اجرا می‌شود.

از حدود سال۱۳۷۵ یک برنامه زیارتی در بارگاه مطهر امام هشتم(ع) به‌منظور کمک و یاری به سالمندان و توان‌جویان برای زیارت بارگاه مطهر رضوی اجرا می‌شد که البته عنوانش طرح معین الضعفا نبود، بلکه فقط یک برنامه زیارتی بود.

در این برنامه زیارتی و با هماهنگی و همکاری آستان قدس رضوی، تعداد معدودی از سالمندان و توان‌جویانی از شهر مشهد که به دلایل مختلف، امکان تشرف و زیارت حرم مطهر رضوی را نداشتند، به توفیق زیارت این بارگاه مطهر نائل می‌آمدند.

از سال۱۳۸۵ به بعد، حسب دستور مسئولان و مدیران وقت آستان قدس رضوی، این برنامه زیارتی به طرح «یامعین الضعفا(ع)» نام‌گذاری شد و ظرفیت پذیرش سالمندان و توان‌یابان در این طرح و برنامه زیارتی نیز افزایش یافت.

قرار ملاقات در «سه‌شنبه» هر هفته

طرح معین‌الضعفا(ع) از حدود ۲۰سال پیش در بارگاه مطهر امام رضا(ع) راه‌اندازی شده و روش کار به این صورت است که توسط رابطان اداره تسهیلات زائرین این مدیریت که حدود ۳۰۰نفر در سطح مناطق گوناگون شهر مقدس مشهد هستند، سالمندان و توان‌یابانی که به دلایل مختلف مانند مشکلات جسمانی، بیماری، نداشتن خانواده و افراد همراه و... امکان تشرف و زیارت بارگاه مطهر رضوی را ندارند، هر هفته به تعداد حدود ۱۰۰ نفر(زن و مرد) شناسایی شده و مطابق برنامه‌ریزی و هماهنگی‌های انجام شده، پس از تجمع این افراد در محل‌های تعیین شده در سطح هر منطقه شهری از مشهد (مساجد، مدارس، برخی اماکن عمومی و...) با اعزام خودرو توسط آستان قدس رضوی، این افراد در روزهای سه‌شنبه هر هفته به زیارت بارگاه منور رضوی مشرف می‌شوند.

پس از حضور این توان‌یابان در محل بست شیخ طوسی بارگاه مطهر امام رضا(ع)، خادمیاران بخش صندلی چرخدار و زائربر و برخی از خدمه حرم مطهر با صندلی‌های چرخدار به استقبال آنان رفته و در نهایت ادب و تواضع، ضمن تکریم این عزیزان، آنان را به پشت پنجره فولاد صحن انقلاب اسلامی حرم مطهر منتقل می‌کنند. در طول مسیر تشرف به صحن انقلاب اسلامی و همچنین در محل زیارت پنجره فولاد هم صلوات خاصه حضرت رضا(ع) و ذکر توسل به آن امام همام همراه با نوای ذاکران و مداحان اهل‌بیت(ع) سبب معطر و مزین شدن  فضای تشرف این کاروان به نام و یاد امام رئوف(ع) و سرشار از معنویت و ارادت به آن امام مهربانی‌ها می‌شود.

وی یادآور می‌شود: پس از زیارت پنجره فولاد و انتقال این توان‌یابان به محل رواق حضرت نجمه خاتون(س) در صحن آزادی و قرائت زیارت امین‌الله و ذکر مداحی و یا مرثیه‌سرایی، توان‌یابان محترم به محل سوار شدن خودروهای پیش‌بینی شده راهنمایی و هدایای متبرک (بسته نبات و نمک، گل متبرک و...) به آنان تقدیم می‌شود و در نهایت، این عزیزان توسط خودروهای مربوط،   به محل ابتدایی تجمع در منطقه شهری مورد نظر رسانده می‌شوند.

«... تا کسی از فیض زیارت محروم نماند...»

هدف اصلی از اجرای این طرح در مناطق مختلف شهر مشهد این است با لطف پروردگار متعال و عنایات امام هشتم(ع)، توان‌یابان محترمی که به هر دلیلی امکان زیارت و تشرف به بارگاه امام رضا(ع) را ندارند، از توفیق زیارت این قطعه از بهشت محروم نمانده و به این موهبت الهی نائل آیند.

اجرای این طرح اثرات و بازخوردهای مناسبی از نظر روحی و جسمانی، افزایش امید و شادمانی در میان توان‌یابان و... دارد و با اجرای آن، به‌طور میانگین سالانه حدود ۵هزار نفر از توان‌یابان و سالمندان شناسایی شده ساکن در مناطق گوناگون شهر مشهد، به زیارت حرم مطهر رضوی نائل می‌شوند.

البته در برخی مواقع ازجمله مناسبت‌های مختلف مذهبی و ملی، با توجه به ازدحام جمعیت زائران و براساس تصمیمات مدیریتی و به منظور رفاه حال توان‌یابان، ممکن است اجرای این طرح با محدودیت‌هایی مواجه شود.

خدمات بخش صندلی چرخدار و زائربرها

این بخش زیرنظر اداره تسهیلات زائرین این مدیریت فعالیت می‌کند و در حال حاضر هشت دفتر  شبانه‌روزی در مبادی ورودی حرم مطهر رضوی (شامل باب‌الرضا(ع)، باب‌الجواد(ع)، ورودی صحن غدیر، ورودی بست شیخ طوسی، پارکینگ شماره یک و...) تحت عنوان دفاتر امانات صندلی چرخدار به منظور ارائه صندلی چرخدار به توان‌یابان و سالمندان با دریافت مدرک شناسایی معتبر فعالیت می‌کنند و توان‌یابان و همراهان آنان می‌توانند مطابق دستورعمل تعیین شده، حداکثر به مدت ۶ساعت از خدمات دریافت صندلی چرخدار برای تشرف به بارگاه مطهر رضوی بهره‌مند شوند.

برمبنای آمار و ارقام موجود، سالانه حدود ۸۵۰هزار نفر از زائران بارگاه مطهر امام هشتم(ع) از خدمات این دفاتر بهره‌مند می‌شوند. همچنین برای ارائه خدمات صندلی چرخدار و زائربرها، هم‌اکنون حدود ۵هزار نفر خادمیار رضوی(مرد) در هفت کشیک خدمتی ثابت در طول هفته و به عنوان گشت سیار صندلی چرخدار درمسیرهای تعیین شده در مبادی ورودی، بست‌ها و صحن‌های اماکن متبرکه حرم مطهر مشغول خدمت‌رسانی به سالمندان و توان‌یابان بوده و این عزیزان را با صندلی چرخدار تا ابتدای ورودی رواق‌های حرم مطهر منتقل می‌کنند، به‌گونه‌ای که سالانه حدود ۷۵۰هزار نفر از توان‌یابان ارجمند از این خدمات بهره‌مند می‌شوند.

در زمینه زائربرها نیز در حال حاضر حدود ۹۰دستگاه خودرو زائربر در سه مسیر باب‌الرضا(ع) به انتهای صحن کوثر، باب‌الجواد(ع) به انتهای صحن غدیر و ابتدای خیابان آیت‌الله واعظ طبسی(ره) تا ورودی صحن غدیر، مشغول خدمات‌رسانی به توان‌یابان و افراد کهنسال بوده و سالانه نیز تقریباً حدود ۸۰۰هزار نفر از زائران توان‌یاب از این خدمات استفاده می‌کنند.

اجرای طرح ویژه زیارت ضریح مطهر رضوی برای توان‌یابان

در ورودی باب‌الرضا(ع) مانند همه ورودی‌های دیگر، تماشای چهره‌های پرامید زائران لذت‌بخش است؛ آن‌هایی که با هزار امید و آرزو پا به این سرای آسمانی می‌گذارند و در همان ابتدا، با دیدن گنبد و گلدسته‌های حرم مطهر حالشان دگرگون می‌شود. در میان آن‌ها اما برخی هستند که به جز لذت بردن از حال‌وهوای معنوی حرم مطهر، وقتی چشمانشان به خودروهای زائربر و خادمانی می‌افتد که آماده خدمت هستند، لبخندی عمیق‌تر بر صورتشان نقش می‌بندد، چرا که دیگر لازم نیست به خاطر گزگز پاها و ناتوانی جسمی‌شان، روی نخستین فرش دورترین صحن بنشینند و می‌توانند تا جایی که می‌شود به ورودی رواق‌ها، پنجره فولاد، سقاخانه و... نزدیک شوند. خادمی که راننده زائربر است، در باب‌الرضا(ع) منتظر تکمیل ظرفیت خودرو است و انتظامات‌ایستگاه هم با روی خوش، زائران کهنسال و بعضاً خردسال را راهنمایی می‌کنند تا با همراهانشان به نوبت سوار زائربر شوند. دقایق زیادی طول نمی‌کشد که همه زائران سوار خودرو می‌شوند و خادم راننده هم پس از ذکر یک صلوات دسته‌جمعی به سمت صحن کوثر حرکت می‌کند. اما مسئله آنان که پایشان توانی برای رفتن برایشان فراهم نمی‌کند، به همین جا ختم نمی‌شود.

حضور از نزدیک داخل روضه منوره حرم مطهر امام هشتم(ع) و زیارت ضریح مقدس و مضجع شریف حضرت رضا(ع) از جمله توفیقات بزرگی است که آرزوی بسیاری از زائران و مجاوران این آستان مبارک و ملکوتی است. شاید شما هم در تشرف به این قطعه از بهشت، شاهد ازدحام و حضور انبوه عاشقان و دلدادگانی باشید که تلاش دارند خود را به داخل محدوده روضه منوره رضوی رسانده و از نزدیک ضریح مقدس و مضجع مبارک امام هشتم(ع) را زیارت کنند که البته با رعایت شرایط و آداب اسلامی زیارت، این حضور توفیق بزرگی برای زائران محسوب می‌شود. اما بسیاری از سالمندان و توان‌یابان به علت ازدحام و حضور انبوه جمعیت و شرایط جسمانی خاص خود و به دلایل گوناگون دیگر، نمی‌توانند در شرایط عادی و معمولی و مانند سایر زائران، خود را به داخل روضه منوره و زیارت ضریح مقدس حضرت رضا(ع) برسانند. یکی از اقدامات آستان قدس رضوی برای نائل شدن توان‌یابان به فیض حضور در روضه منوره حضرت رضا(ع) و زیارت ضریح مقدس امام هشتم(ع)، اجرای طرحی است به نام «طرح ویژه زیارت توان‌یابان» که با همکاری برخی از خدمه حرم مطهر رضوی (خدام، فراشان، کفشداران و دربانان) و همکاری قسمت‌های دیگر، در بارگاه مقدس امام هشتم(ع) اجرا می‌شود.

در این طرح، سالمندان و توان‌یابان(زن و مرد) براساس هماهنگی‌های انجام شده، توسط خدمه حرم مطهر رضوی با صندلی چرخدار از محل شبستان علوی در مسجد جامع گوهرشاد و پس از عبور از رواق دارالسیاده حرم مطهر به داخل روضه منوره و قسمت بالاسرمبارک مضجع شریف حضرت رضا(ع) منتقل شده و از نزدیک می‌توانند ضریح مقدس امام هشتم(ع) را زیارت کنند.

بر اساس زمان‌بندی تعیین شده و به منظور رفاه حال توان‌یابان، این طرح درحال حاضر با توجه به افق شرعی شهرمشهد در سه نوبت صبح (از ساعت ۸ تا ۳۰/۹)، عصر (از ساعت ۱۴ تا ۳۰/۱۵) و شب (از ساعت۳۰/۲۱ تا۲۳) در بارگاه مطهر امام رضا(ع) اجرا می‌شود.

با اجرای این طرح، بسیاری از سالمندان و توان‌یابان بدون نگرانی از ازدحام جمعیت می‌توانند از فیض زیارت ضریح مقدس حضرت رضا(ع) بهره‌مند شوند. گفتنی است در مناسبت‌های مختلف دینی و ملی با توجه به ازدحام جمعیت زائران و براساس تصمیمات مدیریتی و رفاه حال توان‌یابان، ممکن است اجرای این طرح با محدودیت‌هایی مواجه شود.

تسهیل و تسریع زیارت برای توان‌یابان

در کنار بسیاری از اقدامات آستان قدس رضوی که به منظور ارائه خدمات ویژه برای تسهیل و تسریع در تشرف توان‌یابان، سالمندان و... به زیارت بارگاه مطهر امام هشتم(ع) انجام شده، می‌توان به پیش‌بینی کتب ادعیه و زیارت ویژه سالمندان و توان‌یابان (روشندلان و...) نیز اشاره کرد.

روشندلان عزیز با توجه به شرایط خاص جسمانی خود، نیازمند استفاده از قرآن کریم و کتب ادعیه مخصوص با خط ویژه آنان (خط بریل) هستند تا بتوانند به‌راحتی از متون و مضامین کتب ادعیه در زیارت بارگاه مطهر رضوی بهره‌مند شوند. به همین منظور، آستان قدس رضوی پیش‌بینی‌هایی را برای رفاه حال این عزیزان به عمل آورده است، به‌گونه‌ای که توسط بخش خدمات کتب انوار، از بخش‌های زیرمجموعه اداره خدمات کفشداری حرم مطهر رضوی، هم‌اکنون حدود بیش از ۲هزار جلد کتب ویژه (شامل قرآن کریم، مفاتیح، کتب ادعیه و زیارات، نهج‌البلاغه و... ) به خط بریل برای استفاده روشندلان گرامی پیش‌بینی شده است. ضمناً تهیه قرآن کریم و کتب ادعیه درشت‌خط برای استفاده سالمندان و افرادی که دچار ضعف بینایی بوده و نمی‌توانند همچون سایر زائران از قرآن کریم و کتب ادعیه با خط معمولی استفاده کنند نیز از دیگر پیش‌بینی‌های انجام شده توسط بخش کتب انوار اداره خدمات کفشداری حرم مطهر رضوی در این زمینه است.

از دیگر خدمات ارائه شده برای توان‌یابان در بارگاه مقدس امام هشتم(ع) می‌توان به اجرای برخی از مراسم ویژه ناشنوایان و کم‌شنوایان با استفاده از افراد مترجم ویژه این عزیزان و اختصاص رواق و محل خاصی در بارگاه منور امام رضا(ع) مانند رواق مبارکه حضرت زهرا(س) برای اجرای برنامه‌های زیارتی و دینی ویژه این افراد اشاره کرد.

این خدمات با هماهنگی‌های انجام شده با رابطان این گروه از توان‌یابان و در صورت فراهم بودن شرایط زمانی و مکانی، در برخی مناسبت‌های دینی و ملی مانند مراسم شب‌های قدر در ماه مبارک رمضان و مراسم تحویل سال در عید نوروز و... ویژه این عزیزان ارائه می‌شود.

همچنین بسیاری از سالمندان و توان‌یابان با توجه به شرایط جسمانی خاص خود برای انجام آداب و مناسک عبادی و زیارتی در بارگاه مطهر امام هشتم(ع)، نیازمند استفاده از صندلی‌های ویژه بدین منظور هستند. در همین راستا با توجه به اقدامات انجام شده توسط اداره خدمات کفشداری حرم مطهر رضوی هم‌اکنون حدود ۳هزارو۴۰۰ عدد صندلی تاشو در رواق‌ها و صحن‌های بارگاه مطهر امام هشتم(ع) و بیش از هزارو۴۰۰ صندلی ثابت ویژه نماز خواندن در داخل رواق‌ها و برخی از صحن‌ها و حدود ۱۰۰ صندلی ویژه «زیارت» در محل رواق‌های اطراف روضه منوره حرم مطهر امام رضا(ع) پیش‌بینی شده که توان‌یابان و سالمندان گرامی می‌توانند از این امکانات برای انجام آداب زیارت، خواندن نماز و ادعیه و سایر مناسک دینی و عبادی مرتبط با زیارت استفاده کنند.

اقدامات عمرانی برای تسهیل زیارت توان‌یابان

از دیگر اقدامات آستان قدس رضوی در راستای تسهیل و تسریع زیارت سالمندان و توان‌یابان، می‌توان به انجام اقدامات عمرانی و اصلاحی در مجموعه بارگاه مطهر امام هشتم(ع) اشاره کرد.

اصلاح و بهسازی مسیر تشرف سالمندان و توان‌یابان با حذف برخی از پله‌های سنگی و اصلاح سطوح شیبدار (رمپ‌ها) در برخی رواق‌ها و صحن‌ها به منظور تسهیل و تسریع تردد توان‌یابانی که از صندلی چرخدار و یا لوازم و اسباب ویژه تردد مانند واکر و عصا استفاده می‌کنند، راه‌اندازی پله برقی و آسانسور در برخی رواق‌ها و صحن‌ها، استفاده از سطوح شیبدار برقی (رمپ برقی) در برخی بست‌ها و صحن‌های بارگاه مطهر امام هشتم(ع)، همچنین احداث سرویس‌های بهداشتی و وضوخانه ویژه سالمندان، توان‌یابان و... از جمله اقدامات عمرانی انجام شده توسط آستان قدس رضوی برای تسهیل و تسریع زیارت ویژه این عزیزان به شمار می‌آید.