همه چیز از کشف علم مهندسی ژنتیک در قرن بیستم شروع شد. محققان به این مسئله پی بردند که می‌توان کوچک‌ترین واحد سازنده یک ماده غذایی را دست‌خوش تغییراتی کرد که برای مصرف‌کنندگان فایده بیشتری داشته باشد.
سال ۱۹۸۸ میلادی، آنزیم‌های میکروبی تغییر شکل یافته ژنتیکی، به صورت قانونی برای نخستین بار برای تولید مواد غذایی مورد استفاده قرار گرفت. همچنین طی دهه ۱۹۹۰ برای نخستین بار از مایه پنیر نوترکیب در چند کشور محدود بهره‌برداری شد. با این حال، مدت‌های مدیدی طول کشید تا در نهایت طی سال ۱۹۹۴ میلادی، شرکت‌های تبلیغاتی رغبت کرده تا محصولات تراریخته را تبلیغ کنند. تمرکز بیشتر مهندسان علم ژنتیک برای تولید محصولات غذایی تراریخته در ابتدا روی محصولاتی بوده که متقاضی‌های بسیار زیادی برای خرید داشته است. برای نمونه می‌توان به سویا، ذرت، کلزا و پنبه اشاره کرد. اکنون این پرسش مطرح است که آیا استفاده و مصرف چنین محصولاتی به نفع بدن است و آیا مصرف مواد غذایی تراریخته عوارضی برای سلامت انسان ندارد؟
تغییرات ژنتیکی مطلوب
رئیس انجمن ژنتیک ایران در پاسخ به پرسش ما می‌گوید: همه موجودات اعم از باکتری‌ها، گیاهان، جانوران و انسان‌ها همواره در حال تغییر و تحول هستند و این تغییرات اثبات شده است که طی زمان رخ داده و تغییرات ژنتیکی که معمولاً تحت تأثیر عواملی مانند سرما، گرما و تأثیراتی که در سطح ژنوم رخ می‌دهد، موجب تغییراتی نه تنها در سطح ژنوم (نرم‌افزار) موجودات می‌شود، بلکه تغییراتی در سطح فنوتیپ (سخت‌افزار و قسمت ظاهری) موجودات هم ظاهر می‌شود. به عنوان مثال نمونه‌های ذرتی و کاهویی که اکنون داریم خیلی متفاوت از ذرت و کاهوی وحشی- ذرت و کاهویی که قبلاً بوده- است.
مختار جلالی با بیان اینکه تغییرات ژنتیکی در بسیاری از گیاهان رخ می‌دهد، می‌افزاید: تغییراتی که در سطح ژنوم رخ می‌دهد می‌تواند موجب ایجاد صفات مطلوبی شود که گیاه بتواند مقاوت و زنده‌مانی بیشتری در برابر تنش‌های محیطی از جمله سرما، گرما، خشکی، شوری و همچنین آفات و بیماری‌ها داشته باشد یا موجب افزایش میزان باروری گیاه شود که این دسته از جهش‌ها از نسلی به نسل بعد منتقل و موجب تکامل گیاه می‌شود.
به عنوان نمونه در یک باغ سیب یا انگور یک درخت جهش یافته می‌تواند نسبت به دیگر درختان باردهی بیشتری داشته باشد یا در زمستان هنگامی که بسیاری از درختان بر اثر سرمازدگی از بین می‌روند، یک یا تعدادی درخت سالم می‌مانند.
این درخت‌های متفاوت همان جهش یافته‌ها هستند که کشاورزان از جوانه و قلمه آن‌ها برای تولید نهال‌های جدید استفاده می‌کنند و از هزاران سال پیش یعنی زمانی که انسان کشاورزی را آغاز کرد، همواره با انتخاب گیاهان قوی‌تر، سالم‌تر و پربارتر برای کاشت به علم اصلاح نباتات روی آورد و بدین ترتیب جهش‌های ژنتیکی خوب از نسلی به نسل بعد منتقل شدند.
وی ادامه می‌دهد: بسیاری از گیاهان زراعی مانند گندم و جو نیز تغییرات بسیاری نسبت به اجداد خود در هزاران سال پیش داشته‌اند که همه این تغییرات و تکامل‌های رخ داده بر پایه جهش‌های ژنتیکی در گیاهان بوده است.
جهش‌های ژنتیکی نامطلوب
این استاد دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اینکه در مواردی ممکن است جهش‌های ژنتیکی در گیاهان موجب ایجاد صفات نامطلوب در گیاهان شود، می‌گوید: به عنوان نمونه عدم گرده‌پذیری و تغییر جهت رشد موجب تغییر ژنتیکی گیاهان می‌شود. برای مثال یکی از جهش ژنتیکی خرما چند کله شدن تاج درخت نخل خرماست که موجب کاهش باروری آن می‌شود و جهش ژنتیکی نامطلوبی محسوب می‌شود. این دسته از جهش‌ها مانند جهش ژنتیکی نخل به دلیل اینکه گیاه را ضعیف و عقیم می‌کند یا در شرایط نامناسب فیزیولوژیک قرار می‌دهند. موجب مرگ و از بین رفتن گیاه می‌شوند که البته این جهش‌ها به نسل بعد منتقل نمی‌شوند.
دکتر جلالی در پاسخ به این پرسش که آیا دستکاری‌های ژنتیکی که توسط انسان انجام می‌شود، می‌تواند منجر به ایجاد صفات نامطلوب در گیاهان و انتقال عوارض آن به مصرف‌کنندگان اعم از انسان و دام شود، اظهار می‌دارد: تغییرات ژنتیکی حاصل از طبیعت، تغییرات بسیار گسترده‌ای است که می‌تواند یک محصول مطلوب را به محصولی نامطلوب تبدیل و ایجاد آلرژی... کند، اما تغییراتی که توسط انسان در ژنتیک گیاهان ایجاد می‌شود براساس مطالعات علمی و مراحل آزمایشی متعددی که پروژه مورد نظر پشت سر گذاشته است و با طی کردن پروسه‌های آزمایشگاهی پرشمار و دریافت مجوز از نهادهای علمی تعداد معدودی از ژن‌ها را به صورت هدفمند- ایجاد صفات مطلوب - تغییر می‌دهد و بسیاری از صفات مطلوبی که در حال حاضر در برخی از گونه‌های گیاهی و دام‌ها مشاهده می‌شود، بر اساس اصلاح ژنتیک صورت گرفته است که نه تنها عارضه‌ای برای مصرف‌کننده ندارد بلکه منجر به ایجاد امنیت غذایی در سطح دنیا شده است.
محصولات تراریخته چه محصولاتی هستند
این استاد دانشگاه تربیت مدرس در پاسخ به این پرسش که محصولات تراریخته چه محصولاتی هستند و چگونه تولید می‌شوند، می‌گوید: محصولات تراریخته نیز فرایند مهندسی ژنتیک و با هدف ایجاد صفات را طی می‌کنند و پس از بررسی‌ها لازم و انجام آزمایش‌های دقیق علمی اگر برای مصرف‌کننده و محیط زیست مضر نباشد، مجوز تولید می‌گیرند.
جلالی در خصوص انتقادهایی که از سوی برخی از کارشناسان بر تولید و مصرف محصولات تراریخته مطرح است، می‌افزاید: گاهی در مورد برخی از فناوری‌ها در جامعه افراط یا تفریط می‌شود.
به طوری که در طنزهای ادبی هم آمده است – معمولاً ما ایرانی‌ها در افراط و تفریط یَدِطولایی داریم، یا چهل ستون می‌سازیم یا بی‌ستون می‌سازیم- در محصولات تراریخته هم به همین ترتیب است.
درحالی که اگر فناوری مهندسی ژنتیک یا انتقال ژن و محصولات تراریخته نبود اکنون درصد قابل توجهی از جمعیت دنیا گرسنه بودند و امنیت غذایی کشورها به مخاطره می‌افتاد. به طوری که بیش از ۹۵ درصد سویای جهان تراریخته و کمتر از ۵ درصد آن طبیعی و بسیار گران است.
واردات تراریخته
رئیس انجمن ژنتیک ایران ادامه می‌دهد: در کشور ما نیز سالانه بیش از ۵ میلیون تن محصول تراریخته – شامل ذرت، سویا وکلزا- از طریق وزارت کشاورزی وبا اطلاع وزارت صنعت ومعدن از مسیر گمرکات به صورت رسمی وارد می‌شود و نکته این است که این محصولات بدون هیچ‌گونه نگرانی وارد می‌شود، اما وقتی دانشمندان کشور با استفاده از دانش فنی خودمان می‌خواهند با تغییرات ژنتیکی گیاهان محصولاتی نظیر پنبه را که مصرف خوراکی ندارد، با اصلاح ژن برای شرایط آب‌وهوایی کشور تولید کنند، مجوز کاشت برای آن‌ها صادر نمی‌شود.
دکتر جلالی با بیان اینکه هر فناوری‌ای ممکن است در کنار مزایایی که به همراه دارد معایبی نیز داشته باشد، می‌گوید: محصولات تراریخته مانند چاقو است که خوب یا بد بودن آن را کاربرش تعیین می‌کند، اگر این چاقو دست جراحی حاذق ببیفتد، می‌تواند به عنوان وسیله‌ای برای نجات جان بیماران استفاده شود و اگر همان چاقو دست فردی جانی بیفتد ممکن است جان فردی را بگیرد، که این موضوع در بحث انرژی اتمی و نانوتکنولوژی هم مطرح است. بنابراین به هیچ‌عنوان نمی‌توان گفت محصولاتی که از طریق تغییرات ژنتیکی یا به اصطلاح اصلاح ژن تولید می‌شوند، به سلامت انسان آسیب می‌رسانند.
چرا واردات محصولات تراریخته ممنوع نمی‌شود؟
وی در پاسخ به این پرسش که استفاده از محصولات تراریخته از دیدگاه پزشکی خوب است یا بد، اظهار می‌کند: به اعتقاد من محصولات تراریخته که مجوز تولید دریافت می‌کنند به سلامت انسان و محیط زیست آسیبی نمی‌رسانند و نقش مؤثری در نجات جامعه بشری از گرسنگی در امنیت غذایی کشورها دارند. اما نکته‌ای که اینجا مطرح است اینکه اگر محصولات تراریخته بد است چرا از دیگر کشورها وارد می‌شود و اگر خوب است چرا در استان‌هایی همچون خراسان رضوی، فارس، سمنان، تبریز و گلستان که ظرفیت تولید انبوه این محصولات را دارند، تولید نمی‌شود؟
این استاد دانشگاه تربیت مدرس ادامه می‌دهد: سازمان غذا و داروی آمریکا معروف به اف‌دی‌ای یک سازمان مهم و تأثیرگذار در دنیای پزشکی است که بر تولید و توزیع غذا، داروها، دستگاه‌های پزشکی و دیگر محصولات مصرفی نظارت دارد، با این حال آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده و صادرکننده محصولات تراریخته در دنیاست و در واقع درخصوص مصرف محصولات تراریخته‌ای که مجوز تولید گرفته‌اند، جای هیچ‌گونه نگرانی‌ای نیست.
تولید محصولات تراریخته
جلالی می‌افزاید: بیش از دو دهه است محصولات تراریخته از دیگر کشورها وارد ایران می‌شود و عالی‌ترین مرجع تصمیم گیرنده در خصوص قوانین، ضوابط و آیین‌نامه‌ها شورای عالی ایمنی زیستی کشور است که معاون اول رئیس جمهور، رئیس شوراست و وزیران علوم، بهداشت و درمان، جهاد کشاورزی، معاون رئیس جمهور در سازمان محیط زیست، نماینده مجلس و نماینده انجمن‌های علمی نیز عضو این شورا هستند، اما نظارت بر کل محصولات کشاورزی اعم از تولید و واردات بر عهده وزارت کشاورزی و بخش‌های مربوط به غذا و دارو برعهده وزارت بهداشت و درمان است. ضمن آنکه براساس قانون ایمنی زیستی نیز واردات، تولید و بهره‌برداری از محصولات تراریخته مجاز است.
وی در خصوص کشت محصولات تراریخته در کشور می‌گوید: توصیه مؤکد این است که ابتدا از محصولاتی مثل پنبه سویا، کلزا و ذرت که به طور مستقیم به مصرف انسان نمی‌رسند، شروع کنیم و با تولید محصولاتی مقاوم به آفت، علف‌کش و مقاوم به خشکی در استان‌هایی همچون خراسان رضوی، گلستان، سمنان، تبریز و فارس که ظرفیت کشت انبوه این محصولات را دارند -با ارائه بذرهای شناسنامه‌دار- شروع کنیم و در مرحله بعد به سمت تولید سایر محصولات گام برداریم. امید می‌رود با همدلی، همکاری و هم‌فکری منافع ملی را تضمین نماییم و از فناوری‌های نوینی همچون بیوتکنولوژی، نانوتکنولوژی، هوش مصنوعی و... در زمان مناسب استفاده کنیم تا از قافله علم عقب نمانیم.
نظر شما