صحن عتیق یا به قول مردم کوچه و بازار، صحن کهنه را بیشتر زائران به پنجره فولاد و ایوان طلایش می‌شناسند. ایوانی که گفته می‌شود در دوره امیر علیشیر نوایی ساخته شده و چون در دوره نادری طلایی شده، به نام ایوان  طلای نادری مشهور شده است. هر چند این ایوان طلایی در کنار نمایی زیبا از گنبد حرم مطهر رضوی و پنجره فولاد و سقاخانه مشهور صحن، هنگام ورود نظر هر بیننده‌ای را با خود می‌برد اما زائر هر بار پس از سلام به صاحب صحن و سرا، چشم و دلش را از دست می‌دهد و برای همین بیشتر ما شاید پس از زیارت، نقش و نگار این بناهای به یاد ماندنی را در خاطر نداشته باشیم. نقش و نگاری که هر کدام ویژگی منحصر به‌فردی دارد. یکی از نقوش به یاد ماندنی ایوان طلای صحن عتیق، کتیبه‌ای در کمرگاه ایوان است. کتیبه‌ای چشمنواز که از فضیلت زیارت علی بن موسی‌الرضا(ع) می‌گوید و ما کمتر از آن می‌دانیم.

هر چند امروز بیشتر در بناهای مذهبی با ایوان مواجه می‌شویم اما به نوشته دانشنامه ایرانیکا، «ایوان» واژه‌ای است پارسی که در زبان‌های عربی و ترکی نیز به کار برده می‌شود. گفته می‌شود شرق ایران به‌ویژه خراسان جایگاه ایوان‌هاست و ایوان‌های بزرگ از دوره اشکانی در ایران باقی مانده ‌است. زیباترین و عالی‌ترین ایوان‌ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران است و ایوان‌های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا با طاق‌نماهای بسیار جالب و متنوع ساخته شده‌اند. توصیفی که از ایوان در کتب معماری مختلف وجود دارد، فضایی با پوشش طاق‌دار است که از سه طرف بسته و از یک طرف باز و رو به حیاط خانه است. ایوان نقطه تلاقی ساختمان و محوطه بیرونی ساختمان یعنی حیاط است که امکان بهره بردن از هر دو فضا را امکان‌پذیر می‌کند. ایرانیان در بناهای مذهبی، فضایی با طاق قوس‌دار ایجاد می‌کردند که به یک حیاط بزرگ مرکزی گشوده می‌شد. این فضا که به ایوان معروف است درواقع صفه یا طاقی است محرابی یا هلالی شکل.   ایوان‌های ایرانی در این بناها اغلب بلند با سقفی نیم‌دایره یا نیم‌گنبد است که درون آن معمولاً به دست هنرمندان با برخی از صنایع هنری مانند مقرنس، آجرکاری، گچ‌بری، آینه‌کاری، نقاشی و به‌ویژه کاشی‌کاری تزئین می‌شده است. ایوان‌های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف‌الله و مسجد و مدرسه چهار باغ اصفهان از شاهکارهای هنری معماری ایرانی محسوب می‌شوند. در میان اماکن متبرکه مذهبی، ایوان‌های حرم مطهر امام رضا(ع)، حرم عبدالعظیم(ع) و حرم حضرت معصومه(س) نیز بنام هستند. در این میان ایوان طلای صحن انقلاب حرم مطهر رضوی یکی از خاطره‌انگیزترین ایوان‌های ایرانی است.

ایوانی که محل درس بود

قدیمی‌ها را اگر در حرم مطهر گم کنی یکی از نشانی‌هایشان ایوان طلا صحن کهنه است. جایی که بیشتر پدرها و مادرها از قدیم به آن خو گرفته‌اند و معمولاً پس از زیارت روضه منوره به این ایوان آمده در سایه‌سار آن، نماز زیارت یا زیارت‌نامه و سایر ادعیه را می‌خوانند. ایوانی که با توجه به سال ساختش، روزگار بسیاری را پشت سر گذاشته و امروز از پس سالیان، پیش چشم ما دلبری می‌کند. همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، گفته می‌شود این ایوان در دوره امیر علیشیر نوایی بنا شده است. «خواندمیر» مورخ نامدار قرن نهم و دهم هجری قمری در کتاب «حبیب‌السیر» در فرازی از این کتاب که به ساخت‌وسازهای امیرعلیشیر نوایی مربوط می‌شود، می‌نویسد: «دارالحفاظ که در مشهد مقدسه داخل روضه رضویه – علی صاحبها السلام و التحیه- ساخته‌اند و آن را به نقوش اسلامی و خُتایی از لاجورد و طلا در غایت تکلف پرداخته‌اند و ایضاً ایوانی در حد کمال رفعت و نهایت زیب و زینت در همان روضه شریفه بنا کرده‌اند و غورخانه‌ای (آشپزخانه) نیز احداث نموده‌اند که هر روز در آنجا به اطعام فقرا و ضعفا و ایتام قیام نمایند». از همین رو، در برخی متون قدیمی و پژوهش‌های نوین، آن را با نام «ایوان امیرعلیشیر نوایی» معرفی می‌کنند و آن‌طور که مرحوم عزیزالله عطاردی در جلد نخست «فرهنگ خراسان» آورده‌است، سال ساخت آن باید ۸۷۵ تا ۸۸۵ قمری (۸۴۹ تا ۸۵۹ خورشیدی) باشد و از عمرش، دست‌کم ۵۴۰سال می‌گذرد. با این فرض، باید ایوان‌طلا را قدیمی‌ترین ایوان حرم مطهررضوی بدانیم. ظاهراً در آن دوران و پس از آن، این ایوان محلی برای درس و بحث بوده است. لابد استاد در میانه ایوان می‌نشسته و شاگردان در اطراف کرسی درس او کسب فیض می‌کردند.

یادگاری از خطاط عصر صفوی

همان‌طور که گفته شد این ایوان در ابتدای ساخت، مطلا نبوده است و آن‌طور که گفته می‌شود تزئینات ایوان مشابه تزئینات دوره تیموری و به مسجد گوهرشاد نزدیک بوده است و در نتیجه این نمای طلایی امروزی در روزگاران گذشته نمایی لاجوردی داشته که تا دوران صفوی باقی بوده است و پس از زلزله‌ای در مشهد، این ایوان همراه با برخی از ابنیه حرم مطهر آسیب دیده و مرمت می‌شود. کتیبه پیشانی ایوان که یکی از مهم‌ترین کتیبه‌های حرم مطهر رضوی است، توسط محمدرضا امامی، خطاط نامدار عصر صفوی با خط ثلث در سال ۱۰۸۵ قمری (۱۰۵۳ خورشیدی) نگارش یافت و از باب امانت‌داری، نام سلطان حسین‌بایقرا هم در این کتیبه ماندگار شد. همچنین در حاشیه ایوان به خط محمدرضا امامی، در کتیبه‌ای به خط ثلث سفیدرنگ در زمینه لاجوردی آیه کهیعص با مضمون راز اسمای خمسه طیبه که خداوند به زکریای پیامبر(ع) آموخت، نوشته شده است. در کنار آن نیز با خط ثلث، آیاتی از سوره مبارکه یاسین را به خط کوفی نوشته‌اند. گفته شده طلاکاری این ایوان در ابتدا به دستور شاه طهماسب صفوی صورت گرفته است. اما خشت‌های طلای ایوان در حملات متعدد ازبکان به تاراج رفته و سپس در دوره شاه عباس تجدید شده است، اما با توجه به آسیب‌های متعدد پس از آن، نادرشاه در سال ۱۱۴۶ دستور به مرمت دوباره این ایوان و طلاکاری‌اش می‌دهد. محمدکاظم مروی در «عالم‌آرای نادری» علت این طلاکاری را نذر نادرشاه به مناسبت فتح هرات می‌داند. عملی که نتیجه‌اش تا امروز ماندگار است و به همین مناسبت آن را ایوان نادری نیز می‌خوانند. هر چند برخی این تاریخ و نقل قول را درست ندانسته‌اند و این نام‌گذاری را اشتباه می‌دانند.

در فضیلت بارگاهی که روشنی‌بخش است

ایوان تا ارتفاع ۲ متری دارای سنگ مرمر رنگارنگ است  که احادیثی روی آن نوشته شده و از بالای ازاره تا سقف، با خشت‌های مطلا تزئین شده است. این ایوان دارای چهار در طلایی است که به توحیدخانه، کفشداری بزرگ، راهرو سقاخانه سابق و از آنجا به دارالسیاده و محلی که در گذشته قرآن‌خانه بود، باز می‌شود. در ضلع جنوبی ایوان، طاق محراب مانندی است که روی خشت‌های مطلای آن قصیده‌ای از ندیم به فارسی و به خط نستعلیق محمد علی بن سلیمان رضوی نوشته شده و در لچکی‌های آن و در زمینه آبی لاجوری، اسلیمی گیاهی به کار رفته است. داخل قسمت اول طاق دو قسمتی آن اسلیمی طلایی و در قسمت دوم ابیات فارسی با رنگ طلایی در زمینه لاجوردی با خطی چشمنواز نگاشته شده است. دور تا دور طاق نیز کاشی‌های طلایی کار شده است. در این ابیات، شاعر در مدح آستان علی بن موسی‌الرضا(ع) گفته است آستان قدس رضوی چنان خوش‌منظره است که بهشت در مقابل آن چون زائری است. آسمان و عالم بالا از برکت فضای این درگاه نیز فیض می‌برند و کسب سعادت می‌کنند. گرد و غبار این حرم مطهر می‌تواند ستاره‌ای را روشن کند. شاعر، این درگاه و آستان را مانند ستاره کیوان دانسته که روز و شب روشنایی دارد و بزرگان دیده بر آن بارگاه عظیم دارند.

بشارتی به خط ثلث و مزین به طلا

به جز کتیبه پیشانی، این ایوان کتیبه مشهور دیگری در کمرگاه دارد که به همین نام خوانده می‌شود. کتیبه‌ای سرتاسری به رنگ طلایی با خط ثلث که توسط محمد علی بن سلیمان رضوی نگاشته شده و دارای ترکیب‌بندی بسیار چشمنواز است و اجرای هنرمندانه‌ای از فلزکاری دارد. گفته می‌شود این کتیبه در دوران نادرشاه به بنا اضافه شده است. متن کتیبه، متضمن احادیثی در فضیلت زیارت این مکان مقدس و مطهر است و دربرگیرنده سه روایت مختلف از امام جعفر صادق(ع)، رسول خدا(ص) و حضر امام رضا (ع) است که به صورت پیوسته در یک قاب آمده است. این کتیبه با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز شده و پایان آن (علی من قبورکم) است. در انتها نام خوشنویس و سال تحریر کتیبه این‌گونه درج شده است: «کتبه محمد علی بن سلیمان الرضوی فی ۱۱۴۵». به نظر اهل فن، کتیبه با قوت و قدرت اجرا شده است. طولانی بودن عبارات سبب فشردگی ترکیب شده و این کتیبه دو طبقه حداکثر جلوت را دارد. متن با نهایت سلیقه و سادگی نوشته شده است. علاوه بر کلماتی که با هم ترکیب شده‌اند، هنرمند اعراب کلمات و برخی آرایه‌های گیاهی را به صورت اندک به زمینه اثر اضافه کرده است. از کنار هم قرار گرفتن این عبارات در دو طبقه و اجرای آن در این زمینه و با توجه به نحوه اجرای حروف عمودی که یک «ی» برگردان سرتاسری همه آن‌ها را قطع کرده است، کتیبه از دور حالت یک مشبک ظریف را پیدا کرده که با طلاکاری زمینه بسیار هماهنگ و نزدیک است. (ادیب هروی، ۳۶۰)  با نگاه به متن روایت به کار رفته در این کتیبه این‌طور به نظر می‌رسد که هنرمند خواسته با زبان هنر، بشارت و برکت این عمل مبارک را به او برساند و از زبان ائمه اطهار(ع) و صاحب مبارک این آستان بیان کند به پاس این دیدار چه فضیلت‌ها از ورود به بهشت تا فریادرسی به دست امام(ع) در سه مقام نصیبش خواهد شد.

خبرنگار: آزاده خلیلی