بسیاری از اشیا و آثار هنری ارزشمند در اعصار و دوره‌های مختلف تاریخی و بر اساس ارادت و عشق صاحبان آن‌ها به خاندان عصمت و طهارت، به عنوان نذر و هدیه تقدیم بارگاه مطهر امام رئوف حضرت اباالحسن الرضا(ع) شده است. از قرآن و مصحف دستنویس تا سکه، ظروف، فرش‌ها و پارچه‌های گرانبها، حتی نشان‌های قهرمانی ورزشکاران و... همه در این آستان مبارک در یک چیز شریک و همانند هستند و آن ابراز ارادت، اخلاص و عشق صاحبان و ناذران آن‌ها به حضرت شمس الشموس امام علی بن موسی الرضا(ع) است و رتبه‌بندی آن‌ها بر اساس قدمت تاریخی، هنری و فرهنگی است و ارزش مادی آن‌ها در درجه دوم قرار دارد.

در این میان و به دلایل اتفاق‌های گوناگون که در دوره‌های مختلف تاریخی برای بعضی از این آثار و نذورات تقدیمی افتاده، برخی از آن‌ها نیازمند اقدام‌هایی برای ترمیم و مرمت هنری و فنی بوده تا علاوه بر مراقبت از این آثار ارزشمند، به نیت و ابراز ارادت و عشق ناذران و اهداکنندگان آن‌ها به بارگاه مقدس حضرت رضا(ع) نیز احترام گذاشته و عمل شود.

 به همین منظور به سراغ استاد سیدمحمد بهروز، کارشناس و مرمت‌کار اداره ذخایر و نفایس اداره کل نذورات آستان قدس رضوی رفتیم و او درباره اهمیت مرمت و ترمیم این آثار گرانبهای کم‌نظیر برایمان سخن گفت. وی کارشناس ارشد مرمت آثار بوده و 35 سال سابقه خدمت در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی و خزانه‌داری حرم مطهر رضوی را دارد و هم اکنون با اداره کل نذورات آستان قدس رضوی همکاری می‌کند. در ادامه بخش‌هایی از سخنان وی در گپ و گفت دوستانه با خبرنگار روزنامه قدس را می‌خوانید.

آثاری از هزاره‌های پیش از میلاد حضرت عیسی مسیح(ع)

­مخزن اداره ذخایر و نفایس در اداره کل نذورات آستان قدس رضوی دربردارنده حجم عظیمی از شواهد بسیار ارزشمند تاریخی و فرهنگی است که به برکت مضجع شریف و مطهر حضرت رضا(ع) در سالیان متمادی از زمان شکل‌گیری و توسعه بیوتات و اماکن متبرکه توسط شیفتگان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به صورت نذر، اهدا و وقف به حرم مطهر امام هشتم(ع) تحویل داده شده است.

بعضی از این اشیا جنبه کاربردی داشته و در حرم مطهر امام رئوف(ع) مورد استفاده قرار گرفته مانند زیارت‌نامه‌ها، فرش‌ها، پرده‌ها و برخی دیگر نیز جنبه تزئینی و نمایشی داشته که برای استفاده در موزه آستان قدس رضوی به مخزن این اداره منتقل شده که فهرست آن‌ها بسیار مفصل بوده و در حوصله این گفت‌وگو نمی‌گنجد.

هر یک از این آثار هنری و تاریخی، نماینده رونق صنایع هنری مربوط به زمان، عصر و دوره خود بوده و سرشار از زیبایی و کمال و مورد اعجاب بینندگان و صاحبنظران بوده است. البته این اشیا تنها شامل اشیای مورد استفاده در حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) و یا منحصر به دوره اسلامی نمی‌شود، بلکه دربرگیرنده طیف و دامنه وسیعی است که از نظر تاریخی به دوره‌های پیش از دین مبین اسلام و حتی هزاره‌های پیش از میلاد حضرت عیسی مسیح(ع) بازمی‌گردد مانند سفالینه‌ها، اشیای مفرقی، سکه‌ها و مسکوکات و... و از نظر هنری هم انواع سبک‌های گوناگون از دوره‌های رنسانس (حدود قرن 15 میلادی) تا دوران معاصر را شامل می‌شود.

بنابراین هم از نظر تکلیف دینی و شرعی و هم به خاطر ویژگی‌های ذاتی و ارزش‌های والای مادی و معنوی و هنری، نگهداشت و صیانت از این میراث بسیار گرانبها و فاخر وظیفه‌ای بسیار سنگین و امری مهم و ضروری است.

در اهمیت صیانت و مراقبت از این آثار هنری و تاریخی ارزشمند همین بس که بند پنجم از منشور ابلاغی رهبر معظم انقلاب به تولیت معزز آستان قدس رضوی به این مهم اختصاص داده شده و مورد تأکید قرار گرفته است. حضور تولیت معزز آستان قدس رضوی در محل مخزن اداره ذخایر و نفایس و تأیید و تأکید ایشان بر ادامه فعالیت‌های انجام شده در کارگاه مرمت و احیای آثار تاریخی و فرهنگی و حمایت‌های بی‌دریغ مدیریت مجموعه برای تأمین مایحتاج و تجهیز کارگاه به امکانات لازم برای مرمت اشیا موجب فراهم شدن فضایی امن برای تقویت و تسریع امر حفاظت و نگاهداشت این آثار شده است.

موارد مهم در مرمت آثار هنری، تاریخی و فرهنگی حرم مطهر رضوی

با عنایت به موارد بیان شده از طرف کارشناسان خبره و متخصص برای حفاظت و نگهداشت آثار تاریخی و فرهنگی حرم مطهر رضوی، برنامه و اهداف اصولی تعیین شده که ملاحظات مربوط به هر یک از این اقدام‌ها به طور کامل در نظر گرفته شده و بر اساس آن، امور مربوط نیز پیگیری می‌شود. از جمله برنامه‌ها و اهداف اداره ذخایر و نفایس در این زمینه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

* ساماندهی اشیا از نظر شناسایی و تهیه شناسنامه و ایجاد پایگاه‌های داده‌ و دسترسی به اطلاعات اشیا و ثبت در سامانه‌های نرم‌افزاری جامع.

*ساماندهی و طبقه‌بندی و نصب قفسه‌های استاندارد ثابت و متحرک و قرار دادن اشیا در مکان مناسب.

*تجهیز مخزن به نور مناسب و استاندارد.

* سامانه‌های کنترل شرایط محیطی.

*نصب سامانه‌های اطفا و اعلان حریق.

*استفاده از مواد و مصالح مناسب نگهداری.

*تعیین اولویت‌های حفاظت، مرمت و احیا.

 بخش مرمت و احیای این اداره نیز با عنایت به قوانین و دستورالعمل‌های بین‌المللی مربوط و براساس اولویت مورد نظر، تعداد قابل توجهی از آثار مربوط به دوران‌ مختلف تاریخی، هنری و فرهنگی را احیا کرده است که به بیان نمونه‌هایی از آن‌ها به اختصار می‌پردازیم.

اولویت نخست، زیارت‌نامه‌ها و آثار خطی

در بخش مخزن نفایس اداره کل نذورات حرم مطهر امام هشتم(ع)، تعداد قابل توجهی از تابلوهای خط با مضامین دعا، زیارت‌نامه و... با انواع خطوط نسخ، ثلث و نستعلیق وجود دارد که به سبک‌های مختلف هنری و توسط استادان بزرگ خوشنویسی ایران روی انواع کاغذ، چوب و فلز تحریر، منبت و قلم‌زنی شده است. بیشتر این تابلوها زمانی نسبتاً طولانی در اماکن حرم مطهر امام رضا(ع) مورد استفاده قرار گرفته و سپس به دلایل مختلف از جمله توسعه فضای اماکن متبرکه، فرسودگی قاب‌ها و ورود آثار جدید و... به محل مخزن منتقل شده‌اند.

این آثار گرانسنگ علاوه بر آنکه نشان‌دهنده اهتمام و ارادت محبان اهل بیت(ع) به آستان قدسی حضرت رضا(ع) و همچنین رونق سنت حسنه وقف، نذر و اهداست، از نظر پژوهش هنری و جنبه علمی نیز بیانگر سیر تحول و تطور خوشنویسی اسلامی در ایران است و می‌تواند در راستای ارتقای سطح هنری و سواد بصری هنرمندان معاصر نیز کمک مؤثری به شمار آید.

فنون به کار رفته در تولید این صنایع و به کارگیری علوم مختلف و دانش استادان بزرگ در دوره‌های مختلف در بخشیدن کمال و آراستگی به این هنرها هنوز هم موجب اعجاب هنرمندان بوده و می‌توان گفت بسیاری از اسرار و راز و رمز آن هنوز هم بر محققان و پژوهشگران پوشیده مانده است مانند فنون و اسرار مربوط به مرکب‌سازی، رنگ‌سازی، ترکیب‌بندی‌ها و اصول و قواعد خوشنویسی در اقلام ستّه، همچنین بسترسازی و بوم‌سازی، شناخت انواع رزین‌ها و پوشش‌های نهایی و جلادهنده­­های به کار رفته در این صنایع مانند روغن کمان، شیوه‌های طلاکاری، حل‌کاری، قلم‌زنی فلزات و... بنابراین مرمت علمی این آثار توسط کارشناسان متخصص و بررسی‌های فنی لایه‌های تشکیل‌دهنده اثر و آنالیز و بررسی مواد و مصالح به کار رفته در آن می‌تواند به نوعی تولید علم و دانش کند و در این رهگذر اطلاعات بسیار ارزشمندی را در اختیار محققان، پژوهشگران و هنرمندان عرصه‌های هنری قرار دهد.

بدیهی است استفاده طولانی‌مدت این آثار در حرم مطهر رضوی و شرایط محیطی آن روزگار، تمیزکاری مداوم، در دسترس بودن و گذر زمان، همچنین انبار شدن در محل نامناسب موجب تجمع گرد و غبار، شکسته شدن قاب‌ها، خراشیده شدن و از بین رفتن بخشی از خطوط، تیره شدن سطح جلاها و تأثیر عوامل بیولوژیکی مانند قارچ‌ها و به طور کلی ضربه خوردن ظاهر اثر و بدنما شدن آن‌ها شده است. گفتنی است این اشیا در انبارهای مربوط به زمان و دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده که برای ساماندهی، حفاظت و ترمیم به بخش مرمت در محل جدید کنونی آن در مخزن اداره ذخایر و نفایس منتقل شده است.

نمونه دیگر در این زمینه، مراحل مرمت تابلو خطی اثر استاد مرحوم ملا محمدحسین تبریزی (متوفی سال ۹۸۵ ه‍.ق) ملقب به «مهین استاد» از نستعلیق‌نویسان شاخص و مهم قرن دهم هجری قمری و استاد برجسته خوشنویسان بزرگی چون میرعماد و علیرضا عباسی است.

در این تابلو سوره مبارکه حمد به خط نستعلیق با مرکب مشکی در هفت سطر با قلم دودانگ حدوداً در 2میلیمتر روی پارچه ظریف کتان با ابریشم آهار داده شده به رنگ نخودی با حاشیه کاغذی به رنگ قرمز روناسی نوشته شده و دارای جدول اندازی و تزئینات ساده اسلیمی گلدار است.

همان طور که پیداست و در وصف این استاد مسلم خوشنویسی آمده است، همه عوامل و عناصر مؤثر در خلق یک اثر هنری فاخر در یک جا جمع شده و مراتب عالی صفا و شأن و جایگاه این اثر که لازمه آن توجه به صفای باطن و سیرت نیکوی شخص خوشنویس بوده نیز در این قطعه هنری تجلی پیدا کرده است.

نتیجه اینکه همت و تلاش مجموعه اداره کل نذورات آستان قدس رضوی برای مرمت و احیای این گونه آثار هنری، فرهنگی و تاریخی ارزشمند و موارد مشابه دیگر موجود در مخزن اداره ذخایر و نفایس حرم مطهر رضوی نه تنها از جنبه‌های هنری و فرهنگی اهمیت دارد، بلکه این اقدام در راستای گرامیداشت و احترام به عشق و علاقه و ارادت ناذران و اهداکنندگان این آثار به بارگاه مطهر حضرت رضا(ع) بوده و اقدامی ارزشمند در راستای حفاظت از مقوله تاریخ، فرهنگ و تمدن بشری در دوره‌های مختلف تاریخ زندگانی انسان به شمار می‌آید که بسیار مورد عنایت و تأکید تولیت معزز آستان قدس رضوی است.