به گزارش پایگاه خبری تحلیلی قدس انلاین در رویارویی با بسیاری از چالش های بالقوه ی آینده، سیستم آموزشی به عنوان سرمایه ای ضروری در تلاش برای تحقق یافتن اهداف مربوط به توسعه، تلقی می گردد و مهم ترین ابزار موجود برای پیشبرد و واقعیت بخشیدن به آرمان های هر ملت می باشد. آموزش و پرورش فرايند يادگرفتن دانش و مهارت و ياد دادن آن است. اين فرايند از پيدايش انسان بر زمين آغاز و به تدریج کامل‌ تر شده و امروزه يکى از پايه هاى اساسى پيشرفت جوامع گردیده است. اما باید به این نکته توجه داشت که هر خطه از سرزمین دانش دوست و دانشمند پرور ایران دارای تاریخچه ای غنی و ژرف در باب آموزش و پرورش می باشد، از این رو در گفت و گویی با «آرزو علومی بایگی»، مدرس دانشگاه و محقق در حوزه تاریخ محلی، به بررسی ویژگی های آموزش نوین در تربت حیدریه پرداختیم که از نظرتان می گذرد.

 شالودۀ آموزش و پرورش نوین تربت حیدریه در سال 1292هجری خورشیدی با تأسیس نخستین دبستان نوین به نام دبستان احمدیه یا احمدی ریخته شد.

علت نامگذاری این مدرسه به احمدیه به مناسبت نام سلطان احمد شاه قاجار پادشاه وقت ایران بود. بنیانگذار این مدرسه و در واقع  پدر فرهنگ نوین تربت حیدریه فردی به نام ستار از ترکان تبریزی ساکن در تربت حیدریه بود که خود مدیریت و آموزگاری این مدرسه را بر عهدۀ داشت. ستار که در توسعه آموزش و پرورش نوین در تربت حیدریه تلاش های زیادی از خود نشان داده بود و بعداً به ریاست معارف تربت منصوب شده بود در اواخر عمر خود وصیت کرده بود که مردم تربت بعد از مرگ او باید دبستانی تأسیس کنند و جسد او را در جلو در ورودی دبستان دفن نمایند تا هر روز دانش آموزان از سر خاک او عبور کنند و در واقع می خواست خود را خاک پای دانش آموزان جلوه کند.

در زمان مرگ جسد او برای اجرای وصیت سه روز روی زمین ماند اما کسی جلو نیامد و به ناچار او را در قبرستان عمومی واقع در مزار قطب الدین حیدر به طور امانت دفن کردند و بعد از یک سال ادارۀ فرهنگ تربت برای تجلیل از مقام و شخصیت او دبستانی به نام دبستان ستار تأسیس کرد. ظاهراً چند سال قبل جسد او را به طوری که شنیده شده در راهرو دبیرستان پروین دفن کرده اند.

شخصیت های پیشرو در حوزه تعلیم و تربیت

این کارشناس تاریخ محلی در ادامه بیان می دارد: علاوه بر ستار از دیگر شخصیت هایی که در پیشبرد آموزش و پرورش نوین تربت حیدریه نقش داشتند می توان به مرحوم اکبر شهریاری اشاره کرد. شیخ محمد تقی نحوی از دیگر آموزگاران نخستین دبستان احمدیه بود که اغلب مردمان دانشمند و علمای آن روزگار تربت حیدریه همچون مرحوم حسینعلی راشد، برادران سهیلی و شهابی ها، آقای شیخ عبدالجواد مدرس زاده و میرزا محمد رفیعی و سید رضا نقیبی که مدرسه ای هم به نام ایشان بعدها ساخته شد از شاگردان او بوده اند. مرحوم راشد هم که بعدها فاضل و سخنران مهمی شد بارها در سخنرانی های خود نحوی را می ستود و از او به عنوان یکی از پایه گذاران فرهنگ نوین تربت حیدریه نام می برد.

از احمدیه تا 12 فروردین

علومی بایگی در باب تغییرات این مدارس در دوره حکومت خاندان پهلوی و پس از آن انقلاب اسلامی اظهار داشت: مدرسه احمدیه در دوران پادشاهی رضا شاه و در سال 1317 به نام دبستان رضائیه به مناسبت اسم رضاشاه تغییر نام داد. دبستان رضائیه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دبستان 12 فروردین تغییر نام داده است. مدرسه احمدیه برابر آمار سال 1306 شمسی 144محصل و پنج آموزگار داشته و بیست و پنج تن از شاگردان آن به رایگان تحصیل می کرده اند. از نخستین مدیران و معلمان مدرسه احمدی می توان به آقایان معتمدی، بشرویه، علی اکبر سهیلی، احمدی، عظیمی و میلانی اشاره کرد. دبستان احمدیه که در سال تأسیس فقط یک پایه داشت تا سال 1317 به چهار پایه ارتقاء یافت. در سال 1351 در مکان اولیه دبستان پسرانۀ رضائیه، دبستان دخترانۀ رضائیه هم تأسیس شد که بعد از انقلاب به دبستان رهروان زهرا تغییر نام داد. ساختمان اولیۀ دبستان رضائیه که به دلیل گذشت زمان فرسوده شده بود تخریب و به جای آن ساختمان جدیدی ساخته شد. مکان این دبستان در یکی از محلات قدیمی تربت حیدریه یعنی باغ سلطانیه قرار دارد.

دیگر مدارس

وی در ادامه در باب دیگر مدارس افزود: با توجه به استقبال خانواده های تربتی از تحصیل فرزندان پسرشان در مدارس جدید در سال 1296 یعنی چهار سال بعد از تأسیس دبستان احمدیه، دومین مدرسه تربت به نام مدرسۀ پسرانه قطب الدین با همکاری ادارۀ اوقاف که زیر نظر ادارۀ معارف بود در مکانی در جوار مدفن قطب الدین حیدر تاسیس شد. از مدیران و معلمان شاخص این دبستان می توان به آقایان علی اکبر سهیلی، غلامرضا عظیمی، مسعود عبادی، اسماعیل طاهریان، امین خسروی و حسن شهیدی اشاره کرد. این دبستان در آغاز تنها دارای دو پایه بود و بعدها تعداد پایه های آن به شش رسید. آقایان علی مشرفی، مراد علی سلمی، حسنی، محمودی، حکیم زاده، اسدی، اقبالی، صدیقی، لالوزایی، میربلوک، عندلیب ،اخلاقی، معینی و امیرکلالی در زمره معلمین این مدرسه بوده اند.

در کتاب مدارس ایران در دوره قاجاریه سال تأسیس مدرسۀ احمدی 1293 خورشیدی و تاریخ تأسیس دومین  مدرسه شهر تربت حیدریه 1298 خورشیدی با عنوان مدرسه دولتی ذکر شده که مطابق احصائیه سال 1306 وزارت معارف این دبستان دولتی 76 شاگرد رایگان و سه آموزگار داشته و تعداد فارغ التحصیلان مدرسه تا آن تاریخ بالغ بر بیست نفر بوده است. محمد حسن خان ملک الحکمای کاشانی اولین رئیس معارف استان خراسان در سرگذشت نامۀ خود از تأسیس یک دبستان جدید مطابق با پروگرام وزارت علوم سخن به میان آورده که متأسفانه اطلاعاتی در مورد این مدرسه به دست نیامده است.

همچنین از مدرسۀ اتحادیۀ دولت آباد نام برده شده که در سال 1297 خورشیدی دایر شده و مطابق صورت احصائیه مدارس ایالت خراسان در سال 1297 این مدرسه دارای شش کلاس بوده است. متأسفانه در مجموع مصاحبه های انجام شده از وجود چنین مدرسه ای اطلاعی بدست نیامده است.

نخستین مدرسه غیر انتفاعی

همچنین علومی بایگی درباره نخستین مدارس دخترانه تربت بیان کرد: استقبال خانواده های تربتی از مدارس جدید باعث شد تا عده ای از اشخاص معارف پرور به دنبال تأسیس مدرسۀ دخترانه نیز باشند. در همین راستا نخستین دبستان دخترانه تربت در سال 1300 خورشیدی به ابتکار دکتر عبدالباقی قوام نصیری تأسیس شد. این دبستان که از نوع دبستان های ملی (و به قول امروزی های غیر انتفاعی) بود تا سال 1312 در اختیار دکتر قوام نصیری بود ولی از سال 1312 اداره معارف خراسان دبستان را دولتی اعلام کرد و آموزگاران آن را خود تأمین نمود . از سال 1300 تا سال 1316 مدیریت این مدرسه با خانم آغا بی بی قوام نصیری بود و از سال 1316 به بعد خانم فردوس قوام نصیری مدیریت آن را عهده دار شد. این دبستان که بعدها دبستان دخترانۀ دولتی پروین اعتصامی نامیده شد از سال 1300 تا 1312تنها دو کلاس (دوپایه) داشت و در سال 1316 به چهارپایه و در سال 1317 به شش پایه (اول تا ششم) ارتقاء یافت. محل اولیه دبستان در خیابان باغ سلطانی بود و سپس به خیابان روحبخش منتقل شد. خانم ها: وزیری، بجدی (از اولین دانش آموزان دبیرستان پروین که بعداَ معلم شد)، فدوی، گازاری، جعفری، ناشری، رضائیان ، انصاری، مهدوست، ریحانی، اسکندری، هادی زاده و راد در زمره معلمین این دبستان بوده اند. در سال 1339 دبستان دخترانه دیگری به نام دبستان فروغ در تربت حیدریه تأسیس شد. این دبستان را به پاس خدمات خانم فروغ آذرخشی که اولین دبستان را در مشهد تأسیس کرده بود به این نامگذاری کردند. از مدیران این مدرسه می توان به خانم قائمی و از معلمان به خانم ها صدرالادبائی، صادق زاده، صالحی، شهیدی، تحقیقی و شاهسوند اشاره کرد.

در سال 1316 به همت اداره اوقاف و اهالی تربت و به پاس قدردانی از زحمات آقای علی اکبر سهیلی از معتمدین تربت حیدریه دبستان دولتی دیگری به نام دبستان سهیلی که در آغاز کار تنها دو کلاس داشت در این شهر تأسیس شد. مکان این دبستان استیجاری بود. علی اکبر سهیلی از نخستین پیشگامان توسعه مدارس و فرهنگ نوین در تربت حیدریه بود و به مدت 30 سال به فرهنگ تربت خدمت کرد. در مهر ماه سال 1317 نیز دبستان دخترانۀ دیگری از طرف ادارۀ فرهنگ تربت تأسیس شد و دبستان دخترانۀ دولتی 17 دی نام گرفت. اولین مدیر این دبستان خانم قائم مقامی بود و سپس خانم افشار نادری و خانم خورشیدی مسولیت اداره آن را پذیرا شدند. از معلمان این دبستان می توان به خانم ها: سلیمانی، رحیمی، دیوان علی، ثقفی، نجات، صمیمی، قانع، عرفانی، شفیع، پورشریفی و صفری مقدم اشاره کرد.

نخستین دبیرستان تنها با 7 دانش آموز

این کارشناس تاریخ محلی درباره نخستین دبیرستان های این شهر به خبرنگار ما گفت: تا سال تحصیلی 16-1315 شهرستان تربت حیدریه فاقد دبیرستان بود. با توجه به رشد دبستان ها در تربت حیدریه و بخش ها و روستاهای آن فارغ التحصیلان دوره ابتدایی می بایستی برای ادامه تحصیل در دبیرستان به مشهد عزیمت می کردند ولی از آنجایی که این امکان برای همه وجود نداشت، بسیاری از دانش آموزان از ادامۀ تحصیل باز می ماندند. آقای میرافسری که در این زمان ریاست ادارۀ معارف تربت حیدریه را بر عهده داشت بر آن شد تا زمینۀ تاسیس دبیرستان را در تربت حیدریه فراهم کند. در سال 1316 با تلاش این فرد، نخستین کلاس دبیرستانی تربت حیدریه در طی مراسم جشنی و با 7 و به قولی 9 دانش آموز افتتاح شد. از آنجایی که برخی از دانش آموزان تربت در سال افتتاح مدرسه و در سال بعد در دبیرستانهای مشهد تحصیل می کردند از طرف ادارۀ معارف ایالتی بخش نامه ای بدین مضمون به دبیرستان های مشهد ارسال شد: چون تربت حیدریه دارای کلاس های دورۀ اول متوسطه است مقتضی است به دانش آموزانی که اهل تربت و در مشهد تحصیل می نمایند اخطار کنید حتی الامکان برای ادامۀ تحصیل خود به دبیرستان تربت حیدریه مراجعه نمایند تا از این راه مساعدتی به دبیرستان مزبور از حیث شاگرد شده باشد.

در سال تحصیلی 18-1317 در تربت حیدریه کلاس سوم دبیرستان هم دایر و در واقع دورۀ اول متوسطه کامل شد. از این دبیرستان که در آغاز ضمیمه دبستان قطب بود بعد از استقلال نیز دبیرستان دولتی پسرانۀ قطب تربت حیدریه نامیده شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز به دبیرستان مصدق تغییر نام داد و پس از مدتی نام آن را به دبیرستان شهید چمران تغییر دادند. مکان اولیۀ دبیرستان تا سال 1362 در مرکز شهر، چهار راه فرهنگ بود و از سال 1362 به خیابان پاکروان واقع در پشت باغ ملی انتقال یافت و سپس در سال 1365 به محل کنونی خود واقع در خیابان کاشانی، کوچه مخملباف انتقال یافت.

میر افسری رئیس فرهنگ تربت حیدریه در سال 1317 که در تشکیل کلاس های دبیرستان پسرانه در تربت توفیق یافته بود، مصمم به برپایی کلاس های دبیرستانی برای دختران نیز بود، وی در نظر داشت با مساعدت اداره فرمانداری بودجۀ سال اول دبیرستان دوشیزگان را تأمین و هر چه زودتر به تأسیس دبیرستان دخترانه اقدام نماید. وی موفق شد در همین سال (1317) کلاس اول دبیرستان را برای دختران دایر کند و فارغ التحصیلان دانشسرا را برای تدریس در این کلاس جذب نماید.

رویکرد والدین به ادامه تحصیل فرزندان

 وی همچنین بیان نمود: برخلاف دبستان و دبیرستان پسرانه که در تربت حیدریه با استقبال عمومی مواجه شد. در مورد دبیرستان دخترانه این استقبال وجود نداشت. علت اصلی این امر عدم رضایت اولیای دانش آموزان تحت تأثیر مخالفت شدید عده ای از متعصبین بود. شدت مخالفت ها با دبیرستان دخترانه در تربت حیدریه تا آن حد بود که کلاس دبیرستان که ضمیمه دبستان پروین بود طی یک دهه یعنی تا سال 1327 تنها دارای کلاس پایه اول دبیرستان بود و در این سال در نتیجه تداوم مخالفت ها و تبلیغاتی که دبیرستان دخترانه را مخالف مبانی دینی و اخلاقی می دانستند بسته شد. در سال 1332 با تلاش های سمیعی رئیس فرهنگ وقت تربت حیدریه و با همکاری افرادی مثل آقای صادق زاده و خانم رئیسی بار دیگر این دبیرستان دخترانه راه اندازی شد. این دبیرستان تا سال 1335 ضمیمه دبیرستان پروین بود ولی در این سال با سه کلاس (سیکل اول) مستقل شد. ریاست دبیرستان موقعی که ضمیمه دبیرستان پروین بود؛ خانم فردوسی قوام نصیری و در زمان  استقلال نخست با آقای رئیسی (رئیس فرهنگ) بود ولی عملاً کلاس ها را خانم رئیسی و خانم ناهیدی پور که ناظم و دبیر مدرسه بودند، اداره می کردند. در سال 1337 نیز کفالت دبیرستان به خانم سلطان ناهیدی پور واگذار شد.

سایر دبرستان ها

این مدرس دانشگاه با توجه به اهمیت نقش دبیرستان ها در حوزه آموزش  دیگر دبیرستان ها را چنین معرفی نمود: دومین دبیرستان پسرانۀ تربت حیدریه در سال 1335 و در زمان ریاست فرهنگ آقای رئیسی تأسیس شد و چون مختص به رشتۀ ریاضی بود آن را با نام محمد بن زکریای رازی نامگذاری کردند. در بدو تأسیس این دبیرستان دارای چهار کلاس برای پایه های اول تا چهارم دبیرستان بود و در سال 1336 پایه پنجم و در سال 1337 کلاس ششم ریاضی نیز در آن دایر شد. زمین این دبیرستان را اداره اوقاف در اختیار گذاشت و مخارج ساختمان را ادارۀ اصل چهار ترومن پرداخت کرد. ریاست دبیرستان رازی از سال 1335 تا 1320 با عبدالرحیم قاضی تربتی بود و از دبیران اولیه آن می توان از مسعود عبادی، نورالله اصفهانی زاده، حسن کاظم زاده، امان الله امامی، اکبر قندهاریان، علی رسول زاده، محمد رضا تهرانیان، برقعی رضوی، علی لاری ،غلامعلی قصابان و علی سیاسی اشاره کرد. همچنین ساختمان این دبیرستان در خیابان شاهرضا، پشت مزار قطب الدین حیدر قرار داشت.

در سال 1339 نیز دبیرستان دولتی امیر کبیر با همت دکتر شهابی استاد دانشگاه تأسیس شد. زمین این دبیرستان را دکتر شهابی در اختیار آموزش و پرورش گذاشت. اولین مدیر دبیرستان آقای طاهریان بود. از دبیران اولیه دبیرستان نیز می توان به آقایان نجاتی، عرفانی، صفریان، طاهریان، بابایان، کاظم زاده، قندهاریان، فاضل، احمدی، قصابان، معینی و سیاسی اشاره کرد. این دبیرستان در سال اول تأسیس دارای 5 پایه بود و در سال دوم دارای کلاس ششم در رشته ادبی شد. مکان این دبستان در خیابان زاوه (پنبه) قرار داشت.

5% فقط با سواد

در ادامه علوی بایگی درباره تعداد محصلین بیان کرد: در سال تحصیلی 42-1341، پیش از 8197 نفر در مدارس ابتدایی تربت حیدریه مشغول به تحصیل بودند که سن آنها سن 7 تا 13 سال بود. اگر این آمار را با جمعیت 7 تا 13 ساله کل شهرستان تربت که تقریباَ 20000 نفر می شدند مورد مقایسه قرار گیرد این نتیجه بدست می آید که تنها حدود 40% از جمعیت واجب التعلیم تربت حیدریه در کلاسهای درس حاضر بوده اند. اگر همین مقایسه در ارتباط با افراد بالای 55 سال در نظر گرفته شود (مطابق با آمار سال 1335)، نسبت باسواد ها به تمام جمعیت فقط 5% است. در سال تحصیلی 41-42 ،86 باب دبستان و دبیرستان در سراسر شهرستان تربت حیدریه دایر بود و جمعاً 9575 نفر پسر و دختر در آنها مشغول به تحصیل بودند. تعداد سواد آموزان در کلاس های مبارزه با بی سوادی سالمندان نیز در این سال 1189 نفر بود.

با تغییر نظام آموزشی در آغاز دهه پنجاه چندین مدرسه راهنمایی در تربت حیدریه تأسیس شد. مدرسه راهنمایی علی تمدن، کوروش، هفده دی و دانش که ابتدا در خیابان 28 متری قرار داشت و بعدها به چهار راه خواف منتقل شد در زمره نخستین مدارس راهنمایی تربت شمرده می شوند. مدرسه راهنمایی دانش بعد از انقلاب به مدرسه راهنمایی باهنر تغییر نام داد. از سال 1350 اولین و تنها هنرستان صنعتی تربت حیدریه آغاز به کار کرد. این هنرستان مخصوص پسران بود. در سال 1355 نیز دانشسرای مقدماتی دختران با 106 نفر دانش آموز در تربت حیدریه تأسیس شد.

از سال 1350 اولین و تنها هنرستان صنعتی تربت حیدریه آغاز به کار کرد. این هنرستان مخصوص پسران بود. در سال 1355 نیز دانشسرای مقدماتی دختران با 106 نفر دانش آموز در تربت حیدریه تأسیس شد.