از مجموع معارف قرآن کریم و احادیث اهل بیت (علیهم السلام) پیرامون «صله رحِم» چنین برداشت می شود که صله رحم تنها یک دید و بازدید شامل نمی شود، بلکه این رفت و آمدها، مقدمه ای است برای آگاهی از احوال اقوام و دست گیری از آنان، در مشکلات و گرفتاری هایشان.

خداوند (تبارک و تعالی) در اولین آیه از سوره مبارکه «نساء» به این مهم تأکید فرموده است؛

«...وَ اتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِى تَسَاءَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحَامَ  إِنَّ اللَّهَ كاَنَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا»؛

«...و از خدايى كه به نام او از يكديگر درخواست مى‏كنيد و از (بريدن و قطع رابطه با) خويشاوندان پروا كنيد، كه همانا خداوند پيوسته بر شما مراقب و نگهبان است.»[1]

حال سؤال این است که محدوده اقوامی که ما در قبالشان مسئولیت داریم و در روز قیامت در موردشان مورد سؤال واقع می شویم، تا کجاست؟ آیا تنها شامل اقوام درجه یک و دو می شود؟ یا محدوده بزرگتری را در بر می گیرد؟

امام رضا (علیه السلام) در حدیثی که شیخ صدوق آن را در کتاب «عیون أخبار الرضا علیه السلام» نقل کرده است، این محدوده را تبیین می فرمایند؛

...عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص «لَمَّا أُسْرِيَ بِي إِلَى السَّمَاءِ رَأَيْتُ رَحِماً مُتَعَلِّقَةً بِالْعَرْشِ تَشْكُو رَحِماً إِلَى رَبِّهَا فَقُلْتُ لَهَا كَمْ بَيْنَكِ وَ بَيْنَهَا مِنْ أَبٍ فَقَالَتْ نَلْتَقِي فِي أَرْبَعِينَ أَبًا.»[2]

حسن بن علی وشّاء از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است که ایشان از پدرشان، از پدرانشان، از امیرالمؤمنین نقل کردند که پیامبر خدا (صلوات الله علیهم) فرمودند:

«زمانی که (در شب معراج) به سوی آسمان سیر داده شدم، رحِمی را دیدم که از عرش آویخته شده بود و از رحِمی دیگر، به پروردگار شکایت می کرد. به او گفتم: میان تو و آن رحِم (که از او شکایت می کنی) چند پدر (نسل) فاصله است؟ گفت: در چهلمین پدر (جدّمان) با هم مشترکیم!»

امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام) نیز در ضمن نامه شان به عبدالله بن عباس، کارگزار خود در بصره، می نویسند:

«...قَدْ بَلَغَنِي تَنَمُّرُكَ لِبَنِي تَمِيمٍ وَ غِلْظَتُك عَلَيْهِمْ وَ إِنَّ بَنِي تَمِيمٍ لَمْ يَغِبْ لَهُمْ نَجْمٌ إِلَّا طَلَعَ لَهُمْ آخَرُ وَ إِنَّهُمْ لَمْ يُسْبَقُوا بِوَغْمٍ فِي جَاهِلِيَّةٍ وَ لَا إِسْلَامٍ‏ وَ إِنَّ لَهُمْ بِنَا رَحِماً مَاسَّةً وَ قَرَابَةً خَاصَّةً نَحْنُ مَأْجُورُونَ عَلَى صِلَتِهَا وَ مَأْزُورُونَ عَلَى قَطِيعَتِهَا...»[3]

«...خبرِ بدخويى و درشتى تو با قبيله بنى تميم به من رسيد، همانا از بنى تميم كوكبى پنهان نشده، مگر آن كه كوكب ديگرى بر ايشان پديدار گشته (آسمان فضل و بزرگوارى و شجاعت و دليرى آنان از كوكب درخشان تهى نگرديده، و اگر بزرگى از آن ها كشته شده، ديگرى جايش را گرفته) و در جاهليّت و اسلام كسى به كينه جوئى و خون خواهى بر ايشان پيشى نگرفته (از اين رو با چنين مردمى نباید درشتى نمود) و (سبب ديگرى كه نبايستى با آنان بدخويى كرد آن است كه) ايشان را با ما خويشاوندىِ پيوسته و نزديكی است (چون نسب بنى هاشم و بنى تميم به «الياس بن مضر» جدّ شانزدهم پيغمبر اكرم منتهى مي شود، پس) ما را در پيوستن بآن خويشاوندى پاداش و در جدائى از آن گناه مى‏باشد...»[4]

چنان چه ملاحظه شد، امیرالمؤمنین (علیه السلام)، افراد قبیله بنی تمیم، که در شانزده نسل قبل، با ایشان پدری مشترک داشته اند را «رحِم» و «خویشاوند نزدیک» خود دانسته اند و ابن عباس که از بنی هاشم بوده است را از بدخویی با آنان بر حذر داشته اند.

بنابراین اگر بدانیم که با کسانی قوم و خویش هستیم، ولو اینکه در چهل نسل پیش، با آنان پدری مشترک داشته باشیم،[5] در قبال آنان مسئولیتی مضاعف خواهیم داشت و اگر در موردشان کوتاهی کنیم، در روز قیامت مورد مؤاخذه قرار خواهیم گرفت.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ