قلمدان ها و حدیث سلسله الذهب

به نقل از اقوال شفاهی و برخی مکتوبات مشهور است که حضرت رضا (ع) در هجرت تاریخی خویش از مدینه به مرو در مسیر خود به شهر نیشابور وارد شده است و حدیث بلند مرتبه سلسله الذهب که چکیده تاریخ شیعه را در خود جای داده در جمع نیشابوریان بر زبان مبارک حضرت جاری گشته است.

معروف است که نیشابوریان برای کتابت حدیث قلمدان ها را باز کرده و فرمایشات حضرت را نگاشته اند.

می گویند تعداد قلمدان ها متجاوز ار ۳۰ هزار عدد بوده و در قولی دیگر ۱۲ هزار عدد ذکر گشته است که این خود حکایت از رواج هنر قلمدان سازی و میزان ادیبان، دانایان و باسوادان این شهر فرهنگی می کند.

پیشینه تاریخی

تاریخ دقیق پیدایش نیشابور و نام اولیه آن در دست نیست اما به گواهی متون کهن این شهر در هزاره سوم پیش از میلاد به لحاظ وجهی فرهنگی- هنری و تجاری از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است.

 نیشابور در سال ۳۱ هجری به دست مسلمانان فتح گردید و در اوایل قرن سوم هجری مرکز حکومت طاهریان شد. این شهر در سال ۵۴۸ ق و پس از آن در سال ۶۱۸ ق آماج توسط حملات ویرانگر شد.

در دوره ایلخانان شهر جدیدی احداث گردید اما این منطقه نیز در سال ۸۰۸ هـ . ق در زلزله ای مهیب با خاک یکسان گردید.

قدمگاه رضوی

بنای قدمگاه واقع در ۲۴ کیلومتری شرق نیشابور در گذشته منزلگاهی به نام الحمراء پساز نیشابور در شاهراه اعظم (راه ابریشم) بوده است.

اهمیت این بنا به سبب توقف حضرت امام رضا (ع) در زمان هجرت تاریخی ایشان از مدینه به مرو می باشد و به همین سبب تسهیلاتی برای کاروانیان در این ناحیه ایجاد شده است.

نام این بنا بر گرفته از قطعه سنگ سیاهی است که مشهور است جای قدوم مبارک حضرت رضا (ع) بر آن نقش بسته است.

احتمالاً این بقعه بر روی عمارتی مخروبه در زمان شاه عباس صفوی بازسازی شده و در زمان شاه سلیمان به سال ۱۹۰۱ ق تکمیل گردیده است.  در جوار این بنا چشمه ای موسوم به حضرت قرار دارد که زائران آب آن را نوشیده و به عنوان تیمم و تبرک با خودمی برند.

آرامگاه عطار

شیخ فریدالدین عطار ، عارف، شاعر و ادیب ایرانی در سال ۵۴۰ هـ . ق متولد شد و درطول عمرش خدمات علمی و تألیفات ارزشمندی مانند : تذکره الاولیاء ، منطق الطیر، الهینامه و غیره را از خود به یادگار گذاشت.

وی مقارن با حمله مغولان به خراسان در سال ۶۱۸ ق جانش را از دست داد.

بنابر شواهد نخستین بنای آرامگاه او توسط یحیی اینصاعد قاضی القضاه نیشابور در سده هفتم هجری بر پا گردید . سپس امیر علیشیر نوائیوزیر آخرین حکمران تیموری بنای دیگر بر آرامگاه عطار ساخت که اکنون تنها سنگ افراشته سیاه رنگ کتیبه داری از آن باقی مانده است.

سرانجام در سال ۱۳۴۱ ش انجمن آثار ملی بنای ویران شده را مرمت و بازپیرائی نمود و با کاشی های الوان آن را به شکلی زیبا آراست. مقبره عطار همواره مورد توجه گردشگران و ادب دوستان سراسر دنیا می باشد.

آرامگاه خیام

حکیم «ابوالفتح عمر بن ابراهیم» مشهور به خیام نیشابوری، ریاضیدان، منجم، شاعر و اندیشمند والای ایرانی است که در سطح بین المللی از شهرت به سزائی برخوردار است در سال ۴۳۹ هـ . ق پس از وفات در گورستان «حیره» که امروزه در پنج  کیلومتری شرق نیشابور واقع شده روی در نقاب خاک در کشید.

بنای یادبود مزار این دانشمند بزرگ به سال ۱۳۴۱ ش با طرح و نقشه مهندس هوشنگ سیحون ساخته شد.

اثر مزبور با ترکیبی ازمصالح آهن ، بتون و تزئینات کاشیکاری به شکل لوزی های به هم پیوسته بر گرفته ازاندیشه های ریاضی عمر خیام بنیان گردیده است.

مسجد جامع نیشابور

مسجد جامع نیشابور در دوره تیموری و به سال ۸۸۹ هجری توسط پهلوان علی کرخی بنیان گردیده است.

این بنا در شهر نیشابور واقع شده و از انواع مساجد چهار ایوانی به شمار می رود. جامع نیشابور با وسعت نزدیک به ۷۲۷۶ متر مربع مشتمل بر ایوان های ضلع شمالی ، جنوبی ، رواق و شبستان است.

نمای ایوان ها و طاق نماهای این مسجد با تزئینات آجری آراسته شده و کهن ترین بنای بر جای مانده در شهر نیشابور است.

بقایای شهر کهن نیشابور

در جنوب شهر فعلی، ناحیه ای به وسعت ۳۵۰۰ هکتار قرار دارد که به استناد متون و شواهد زیستگاهی از صدر اسلام تا اوایل دوره ایلخانی بوده است.

قسمت اعظم نیشابور کهن امروزه در دل خاک نهفته است و آثار آن محدود به چند تپه اصلی از جمله آلپ ارسلان، تپه مدرسه، آهنگران، سبزپوشان، بازار، طرب آباد، کهن دژ، تپه قنات و شادیاخ است.

از این میان تپه های طرب آباد ، سبزپوشان و قنات در سالهای ۱۳۱۵ و ۱۳۱۸ شمسی توسط هیئت باستان شناسی موزه متروپولتین و شهر کهنه نیشابور در سال ۱۳۸۴ به دست هیئتی ایرانی – فرانسوی مورد کاوش قرار گرفت.

گنبدهای شه میر

در حدود ۱۰ کیلومتری جنوب نیشابور بر کنار راه این شهر به کاشمر در میان قبرستان قدیمی دو بنای آجری به فاصله کمی از یکدیگر با ساختار و اندازه ی متفاوت قرار دارند که به مهروا، مهرآباد و شادمهر معروفند. ویژگی های معماری موئد انتاسب گنبد بزرگ به دوران سلجوقی است و گنبد کوچک به عصر ایلخانی است.

احتمالاً این دو بنا بر فراز مقابر اشخاصی صاحب نام یا عرفانی مشهور ساخته شده اند که هویتشان مشخص نیست.

محوطه تاریخی شادیاخ

نیشابور در سال ۲۰۵ هجری مرکز حکومت طاهریان شد و در همان ایام در شادیاخ عمارتی امیرنشین و منازلی برای سپاهیان بنا گردید.

از آن پس این منطقه دارالحکومه خراسان و محل اقامت امرا و پادشاهان گشت و سرانجام با حمله مغول از میان رفت.

شادیاخ در جنوب شرقی آرامگاه عطار با وسعت بیش از دویست هزار متر مربع واقع شده و از سال ۱۳۷۸ مورد کاوش های باستان شناسی قرار گرفته است این مکان یکی از سایت موزه های باستان شناسی در استان خراسان رضوی است.

باغ و امارت امین الاسلامی

این خانه و باغ زیبا در گذشته متعلق به مرحوم ابوالحسن امین الاسلامی بوده و امروزه در خیابان امام خمینی (ره) در مجاورت باغ ملی شهر واقع گردیده است.

بنای واقع درمیان باغ با زیربنای تقریبی به ۱۳۰۰ مترمربع در دو طبقه ساخته شده و فضاهائی نظیرسالن مرکزی، اتاق ها، پیشخوان ستوان دار، سردابه و غیره بوده است

.عمارت امین الاسلامی و باغ پیرامون آن با درختان بلند، مستمر و غیر مستمر از جمله چنار، کاج، شمشاد، توت، گردو و غیره در زمان پهلوی ساخته شده و الگویی از هنر باغ سازی اصیل ایرانی است.

بنای امام زاده محمد محروق و امام زاده ابراهیم (ع)

در سوی دیگر باغی که بنای یادبود مزار حکیم عمر خیام قرار دارد، بنای مذهبی بامنظره ای زیبا از کاشی کاری معرق جلب نظر می کند.

این مکان مدفن امام زادگان محمدمحروق از نوادگان حضرت امام سجاد (ع) و ابراهیم از اعقاب امام موسی کاظم (ع( است این مجموع بر یک ایوان، دو بنای مرکزی ، مسجد، تالار و شبستان بوده و در دوره صفویه بنیان شده است.

موزه خیام

موزه تخصصی نجوم در ۲۸ اردیبهشت ۱۳۷۹ شمسی مقارن با بزرگداشت حکیم عمر خیام و در جوار آرامگاه وی با موضوع هیئت و علم الافلاک افتتاح گردید.

این مکان با وسعتی نزدیک به ۱۲۰ متر مربع دارای اشیاء با نفیسی از جمله اسطرلاب، قطب نما و تصاویری از صور فلکی، ظروف فلزی سده۵ تا ۷ هجری، ظروف سفالین سده ۳ تا ۷ هجری و نسخ خطی علم نجوم می باشد.

موزه های رباط شاه عباسی

موزه باستان شناسی و مردم شناسی این موزه در ضلع شرقی رباط شاه عباسی به وسعت تقریبی ۵۵۰ متر مربع در سال ۱۳۷۴ ش با موضوعات باستان شناسی، مردم شناسی و بخش ویژه افتتاح گردید و اکنون پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است.

از میان اشیاء این موزه می توان به سکه ها، ظروف سفالین دوران تاریخی و اسلامی، ظروف شیشه ای، سنگ قبور، اشیاء سنگی، اسکلت انسانی ۵۵۰۰ ساله مکشوفه از تپه برج، جلوه هایی از آداب و رسوم مردم ، وسایل روشنایی ، ماکت شهر قدیم نیشابور و ... اشاره کرد.

موزه حیات وحش نیز این موزه با مدیریت بخش خصوصی در قسمتی از رباط تاریخی شهر واقع شده و مشتمل بر تصاویر حیوانات بومی و غیربومی منطقه نیشابور و گونه های مختلف جانوری بوده که صورت تاکسیدر به نمایش در آمده است.

روستای خرو علیا

این روستادر ۲۰ کیلومتری شرق نیشابور و در مسیر جاده مشهد قرار گرفته است.

این روستا دارای دره ای خرم و مصفا می باشد و پوشیده از درختان گوناگون میوه و درختان غیرمثمر است.

آبشاری نیز از ارتفاعات این منطقه ی کوهستانی به پایین می غلتد که بر جذابیت های طبیعی ناحیه افزوده است.روستای خرو در تابستان جایگاهی مطبوع به عنوان استراحتگاه مردم نیشابور مورد استفاده قرار می گیرد.

روستای ییلاقی دیزباد

روستای دیزباد در ۳۰ کیلومتری شرق نیشابور و در مسیر جاده ی مشهد واقع گردیده است.

این روستای کوهستانی دارای پوشش گیاهی متنوع و آب و هوایی مطبوع و خنک می باشد. اکثر مردمان این روستا اسماعیلی مذهب هستند و هر ساله در فصل تابستان مراسم مذهبی خاصی را که باورها و اعتقادات آنان ریشه دارد برگزار می کنند.

بسیاری از گردشگران نیز هر سال برای تماشای این مراسم به دیزباد سفر می کنند.

 بازارهای سنتی و مشاغل بومی

نیشابور یکی از معدود شهرهای استان خراسان رضوی است که امروزه دارای بازار سنتی است که در عصر صفویه بنا شده است.

این بازار سرپوشیده که معروف به بازار سرپوش است در خیابان امام واقع شده است و دارای راسته بازار، سراها چاروق و حجره های متعددی است.

در بازار سرپوش حجره های مشاغل سنتی و بومی از قبیل فرش فروشی، رویگری، مسگری، رنگرزی، آهنگری، پارچه فروشی و غیره مشاهده می گردد.

از سایر بازارهای شهرستان نیشابور می توان به چهارشنبه بازار میدان فردوسی، بازار رباط شاه عباسی و پاساژهای ناصرانی، قریشی، مروارید، ولی عصر، فردوسی، سید، تنباکوچی و بکاییان اشاره کرد.

سوغات و صنایع دستی نیشابور

نام نیشابور به سبب وجود معادن غنی با فیروزه قرین بوده و تراشیدن و شکل دادن به این سنگ قیمتی از امروزه نیز حرفه های قدیمی و سودمند آن دیار به شمار می رود.

در حال حاضر معادن فیروزه در شمال غرب نیشابور و دامنه های بینالود قرار دارند.

فیروزه انواع گوناگونی دارد که از جمله می توان به فیروزه عربی، شجری، شروام، عجمی (بهترین نوع فیروزه) تو خال و چاغوله اشاره کرد.

فیروزه بیشتر به عنوان نگین و ترصیع در انگشتر، گردن بند و ظروف نقره استفاده می گردد.

فیروزه مشهورترین سوغات شهرستان نیشابور است که شهرتی جهانی دارد.

از سایر صنایع دستی می توان به قالی بافی، سفال گری و لعاب کاری و از دیگر سوغات این شهر می توان به ساقه های ترد گیاه اساطیری ریواس و گلهای در فصل بهار اشاره کرد.