شهر قزوین دارای محله هایی است که توانسته در مسیر دگرگونی شهرها و تغییر و تحول دائمی، موجودیت خود را در پس قرن ها حفظ کند و به حیات خود ادامه دهد.

هرچند ساختارهای اجتماعی در پدیدآوردن محله ها نقش به سزایی داشته ولی گاه نام گذاری محله ها بر مبنای فراوانی شاغلان یک حرفه در محله بود مثل محله های حلاجان، دباغان و تنورسازان اشاره به فراوانی یک حرفه در منطقه دارند و به تبع این محلات به دلیل وجود منافع مشترک از انسجام اجتماعی بیشتری برخوردارند.

گاهی اوقات برخی از محله ها مانند محله ارمنی ها، یهودی ها، زرتشتی ها براساس تفاوت های ایدئولوژیک و مذهبی نامگذاری می شدند که به عنوان مثال بخشی از محله بلاغی یا پنبه ریسه به ارامنه قزوین اختصاص داشته و در گذشته دورتر حدود ۱۰۰ سال پیش یهودیانی که در خیابان مولوی امروزی می زیستند دارای محله جداگانه ای بودند که به نام محله شناخته می شدند در این گزارش می خواهیم سری به محله پنبه ریسه قزوین بزنیم.

محله ای که یکی از کهن ترین محلات قزوین است و از شرق دولتخانه صفوی آغاز و تا آرامگاه حمداالله مستوفی و بقعه متبرکه امامزاده آمنه خاتون ادامه دارد.

این محله که نام آن در کتیبه گچ بری کوفی مسجد جامع عتیق قزوین نیز آمده است به لحاظ بافت تاریخی و منظر اجتماعی غنی و واجد ارزش است که اقامت و سکونت مردم قزوین با قدمتی بیش از ۱۰۰۰ سال را در این محله نشان می دهد.

پنبه ریسه محله ای با تنوع عناصر تاریخی

برای اطلاع از پیشینه این محله و بناهای تاریخی موجود در آن به سراغ محمدحسن سلیمانی قزوین پژوه رفتیم.

او با اشاره به جزییات جغرافیایی این محله به ولایت می گوید: این محله از شرق به خیابان باغ دبیر، از شمال به خیابان طالقانی و از جنوب غربی به کوچه محمدیه و جنوب شرقی به خیابان حمدا... مستوفی و غرب این محله نیز به خیابان سپه ختم می شود.

وی در خصوص گذرهای موجود در این محله می گوید: ساختار هر محله را گذرهای آن تشکیل داده و در این محله نیز چند گذر مهم وجود داشت که یکی از آن ها گذر صوفیان بود که در حال حاضر با نام خیابان حمدا... مستوفی شناخته می شود و ورودی این محدوده نیز از سمت باغ دبیر است.

به گفته این پژوهشگر، گذر ملک آباد و گذر میدان گاه نیز از دیگر گذرهای این محله محسوب می شوند که در آن ها تعداد زیادی از آثار تاریخی وجود دارد.

وی در خصوص تعداد ساکنین محله پنبه ریسه در سال ۱۲۶۵ شمسی می گوید: طبق سرشماری که در سال ۱۲۶۵ شمسی در زمان ناصرالدین شاه انجام شد؛ در این محله دو هزار و ۴۶۸ نفر زندگی می کردند که یک هزار و ۱۹۸ نفر آن ها مرد و هزار و ۲۷۰ نفرشان زن بودند.

وی به عناصر و بناهای تاریخی و باارزش موجود در این محله اشاره می کند و می گوید: آرامگاه حمدا... مستوفی، خانه سردار مفخم، مساجد حیدریه و محمدیه و بقاع متبرکه امامزاده علی و آمنه خاتون و حمام های میرزا کریم و داروغه از جمله بناهای تاریخی در این محله هستند.

تردد بیش از حد خودرو آزار دهنده است

از سمت شرقی این محله یعنی باغ دبیر وارد می شوم، کوچه ای که در ابتدای آن تابلوی معرفی مسیر بزرگی دارد که آرامگاه حمدا... مستوفی، امامزاده آمنه خاتون و امامزاده علی (ع) را معرفی و جهت دهی می کند.

در ابتدای این مسیر شلوغی این کوچه و تردد بیش از اندازه خودروها جالب توجه است گویی این معبر تبدیل به خیابانی شده و از کوچه خبری نیست. ساکنین این محله نیز در این موضوع گلایه دارند.

حاج علی که مدتهاست ساکن این کوچه است، می گوید: تردد بیش از حد خودروها آسایش و آرامش را از ساکین سلب کرده، هرچه این موضوع را به گوش مسئولان رسانده ایم اما بی فایده بوده است.

سلیمی یکی دیگر از ساکنین این کوچه از وضعیت آسفالت کوچه ها ناراضی است و می گوید: مدتهاست که شهرداری این مسیر را آسفالت نکرده و وضعیت خوبی ندارد.

عارفی سرشناس با خانه ای غریب و ناشناس

همین طور به مسیر ادامه می دهم. دنبال خانه عارف قزوینی می گردم. پرسان پرسان یکی از ساکنان این محله خانه را نشان می دهد. خانه ای غریب با دری بسته بدون هیچ گونه علایمی که نشان دهد این مکان روزگاری خانه یکی از ادبا و فرهیختگان نامی کشور و شاعر و تصنیف ساز مهم این شهر بوده است.

این شاعر و تصنیف ساز قزوینی در سال ۱۲۵۹ در قزوین متولد شد او در سال ۱۳۲۳ و در زمان آغاز ۲۳ سالگی اش که زمزمه مشروطیت بلند گشته بود؛ با اشعار خود به موفقیت مشروطیت کمک کرد.

به محدوده تاریخی آرامگاه حمدا... مستوفی می رسم.

قزوینی ها به این بنا گنبد دراز و یا گنبذ دراز می گویند. این بنا از یک مخروط آبی رنگ بر روی بنای آجری تشکیل شده است.

دقیقا روبروی این بنا محوطه ای باز قرار دارد که به مکانی برای پارک خودرو تبدیل شده و انواع خودرو در آن توسط ساکنین و یا سایر شهروندان پارک می شود.
همچنین زباله هایی که علاوه بر سطل روی زمین هم ریخته شده اصلا چهره خوبی به این محوطه تاریخی نمی دهد.

یکی از مغازه داران این محدوده می گوید: هیچ کس به این وضع رسیدگی نمی کند؛ اینجا یک محله و محوطه تاریخی است و توریست های خارجی و گردشگران زیادی به آن رفت و آمد می کنند.

وی می افزاید: خودروهایی که اینجا پارک می شوند و زباله هایی که به زمین ریخته می شوند؛ چندان برای گردشگران خوشایند نیستند و همیشه از این وضعیت گلایه دارند.

این شهروند همچنین از وضعیت آسفالت کوچه ها ابراز ناراحتی می کند و می گوید: اداره آب برای کنتورها و سایر موارد اقدام به کنده کاری در کوچه ها کرد و آسفالت مجدد باعث دو تکه شدن آن و ایجاد ناهمواری در سطح کوچه ها شده است.

به سمت کوچه آمنه خاتون که در جوار آرامگاه حمدالله مستوفی است می روم. با یکی از مغازه داران در این کوچه هم صحبت می شوم خیاط است و زمان زیادی است که در این محله روزگار گذرانده است.

او به کمبود امنیت در این کوچه اشاره می کند و می گوید: گشت های پلیس به طور محدود و کم در این کوچه ها اقدام به گشت زنی می کنند و این مورد باعث شده تا سارقان از این وضعیت سوءاستفاده کرده و منازل مردم را سرقت کنند.

او همچنین از نبود سطل زباله در این کوچه نیز ابراز گلایه می کند و می گوید: به دلیل نبود سطل زباله همیشه مردم در کنار مغازه من زباله های خود را بر روی زمین قرار می دهند و این موضوع باعث شده تا همواره اقدام به شستن و تمیز کردن جلوی در ورودی مغازه کنم.

مسجد آمنه خاتون

یکی از زیارتگاه های شهر قزوین، امامزاده آمنه خاتون یا امینه خاتون (س) است اهالی از او به عنوان دختر امام جعفر صادق(ع) یاد می کنند ولی در برخی منابع او را دختر امام موسی کاظم (ع) معرفی کرده اند.

این بنا متعلق به دوره ی صفویه در میان شورستان های محله پنبه ریسه واقع شده و شکل ظاهری آن به صورت مخروطی و قسمت پایین ساختمان از سنگ های صاف و روسازی آن از کاشی های رنگارنگ می باشد.

از همین مسیر به سمت میدان گاه محله پنبه ریسه می رویم، نرسیده به این میدانگاه فضای تقریبا وسیعی می بینی که قبل ها تل میرزاکریم نام داشت و در حال حاضر این محوطه به همراه چند ساختمان تخریب شده و از آن به عنوان بوستان و فضای سبز برای شهروندان استفاده شده است.

به سمت میدان گاه می رویم. ساختمان های نوساز در این مسیر قابل توجه است.

وسط این میدان گاه یک درخت توت کهنسال وجود دارد که با حصاری تنه اش محافظت شده است.

گرمابه میرزاکریم

دقیقا نبش کوچه محمدیه گرمابه ای قدیمی وجود دارد به نام میرزاکریم که از آثار ارزشمند تاریخی مربوط به دوره ی قاجار در شهر قزوین است. این گرمابه در سال ۹۲ بر اثر ترکیدگی انشعاب اصلی آب در محله، ساختمان های قدیمی اش فرو ریخت و به دلیل شکاف ایجاد شده در بخش شرقی این اثر تاریخی، گل و لای ناشی از ترکیدگی لوله، کف حمام را فرا گرفت که علی رغم آسیب های وارد آمده به بخش هایی از این بنا، خوشبختانه قسمت های اصلی این اثر تاریخی سالم و گزندی به آن وارد نشد.

حمام میرزاکریم از معدود حمام های قدیمی بود که تا سال ۹۲ به کار خود ادامه می داد و به دنبال مرمت و بازسازی بنای تاریخی این حمام و اجرای اقدامات برای رفع خطر و حفاظت از این اثر تاریخی، ۳ لایه تزیینات نقاشی و نگارگری روی سطوح دیواره ها و سقف این گرمابه آشکار شد.

عمده تزئینات در ضلع جنوب شرقی سربینه شامل ۳ لایه تزئینات نقاشی و نگارگری عمدتا با تصاویری انسانی و نقوش اسلیمی مربوط به دوره ی قاجار است که طی جست و جوی بیشتر در ۵ نقطه ی دیگر حمام هم لایه های نقاشی مشابهی نمایان شد.

مسجد محمدیه

دقیقا امتداد همین کوچه و میدانگاه از یک طرف به خیابان سپه می رسد و از طرف دیگر به خیابان باغ دبیر.

همین طور به مسیرم ادامه می دهم. مسجد محمدیه با دیوارهای بلند و نوسازی شده توجهم را جلب می کند این مسجد یکی از مساجد تاریخی و قدیمی قزوین است که در محله پنبه ریسه و در کوچه محمدیه قرار دارد.

مسجد محمدیه یکی از بناهای بر جای مانده از دوران قاجار است که طی سال های اخیر مورد مرمت قرار گرفته است. این مسجد در سال ۷۷ با شماره ۲۰۵۳ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

این مسجد به نام مسجد سوراخ سوراخ هم معروف است.

در این مسیر چند منزل مسکونی به دلیل اجرای طرح شهید انصاری شرقی توسط شهرداری تملک شده و متاسفانه در حال حاضر که طرح متوقف شد؛ این خانه ها تبدیل به یک معضل برای ساکنان شده است؛ چرا که اکثرا تبدیل به مکانی برای ریختن زباله شده و از طرفی هنگام شب محلل تردد و تجمع افراد مزاحم و خلافکار شده که برای ساکنان آزار دهنده است.

گرمابه بلاغی

به گذر بلاغی که یکی از گذرهای محله پنبه ریسه است وارد شدم از کوچه هادی زاده وارد می شویم پس از تقریبا ۳۰۰ متر گشت و گذار و دیدن بافت تاریخی محله به محوطه تقریبا باز مانند چهار راه رسیدیم، سمت چپ این چهارراه گرمابه بلاغی توجهم را به خود جلب کرد.

دربی کوچک با تابلویی که نشان می داد اینجا گرمابه بلاغی است. به گفته ی ناصر تکمیل همایون، قزوین شناس این گرمابه قدمتی ۲۰۰ ساله دارد.

با چند شهروند و ساکن این کوچه هم صحبت می شوم، یکی از مغازه داران که خانه اش دقیقا کنار این گرمابه است؛ می گوید: ۱۵ سال است که این گرمابه بلاتکلیف است و ما به لحاظ گرد و خاک و مسائل بهداشتی آسایش نداریم.

وی همچنین ادامه می دهد: به دلیل تخریب چند ساختمان در پشت این گرمابه مشکلات زیادی در این محله داریم و از شهرداری و سازمان میراث فرهنگی می خواهیم واقعا تکلیف ما را مشخص کنند.

امامزاده علی(ع)

دوباره از گذر بلاغی وارد محله پنبه ریسه می شویم، پس از عبور از این گذر به خیابان حمدا... مستوفی برمی گردم و از کوچه سبزیکار به کوچه ای می رسیم که بقعه سبزی که دل هر بیننده ای را با خود می برد؛ نمایان می شود تقریبا بنای بزرگی دارد با نمای آجری و پنجره های سبزرنگ که اطرافش خودروهایی پارک شده است.

این مکان بقعه امامزاده علی(ع) است که در قسمت جنوبی محله پنبه ریسه واقع شده و جایگاه ویژه ای در میان مردم متدین قزوین دارد.

بقعه امامزاده علی بن جعفر (ع) ساختمان قدیمی کوچکی با گنبد فیروزه ای است که در قسمت غربی حسینیه قرار دارد که مربوط به دوره ی صفوی است و در سال ۷۵ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.

کوچه های اطراف این امامزاده را طی می کنیم. کوچه شهید علی محمد دانشور که روبروی امامزاده است را وارد می شویم. تقریبا ۲۰۰ متری امامزاده خانه نبوی را که یکی از خانه های قدیمی این محله است؛ توسط دو نفر از اهالی پیدا می کنم.

در این کوچه ها نیز به نظر می رسد کمبود سطل زباله وجود دارد و برخی از اهالی از نظافت کوچه ها اصلا رضایت نداشتند.

آسفالت کوچه ها نیز تعریفی ندارد و کاملا رنگ باخته اند.

دوباره از این مسیر به گذر ملک آباد برمی گردیم و پا در قلب تجاری قزوین می گذارم. به یک باره تناقضی میان قدم زدن در بافت تاریخی و کهن قزوین و وجود مغازه ها و پاساژها و رفت و آمد زیاد عابرین و خودروها در خیابان در وجودم حس می کنم؛ گویی وارد دنیایی دیگر از جنس و رنگ و بوی دیگر شده ام. قدم زدن در بافت تاریخی حس و حال عجیبی به انسان می دهد. خصوصا این محله که اکثر عناصر تاریخی شامل مسجد، گرمابه، بازارچه و خانه های تاریخی را در خود پنهان دارد و شاید بسیاری از شهروندان قزوین حتی نام آنها را ندارند. بهتر است که پای در این محله گذارند؛ با آشنا شدن تاریخ و فرهنگ شهر موجب رونق این محلات و سرزندگی آنها شوند