مَا التَقَتْ فِئَتانِ قَطُّ إِلاّ نُصِرَ أَعْظَمُهُما عَفْوً.
هرگز دو گروه با هم روبه رو نمی‌شوند، مگر این که نصرت و پیروزی با گروهی است که عفو و بخشش بیشتری داشته باشد.
این حدیث از امام رضا (ع) است که حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) آن را روایت کرده است. حدیثی که عفو و گذشت را در قیاس با انتقام و مجازات، می‌ستاید و به عنوان یک هنجار و ارزش اجتماعی مورد توجه قرار می‌دهد و در رودررویی‌ها، پیروزی را از آن کسی یا گروهی می‌خواند که خطاها و گناهان طرف مقابل را بیشتر می‌بخشد و عفو می‌کند.

عفو به معنای گذشت از گناه و خطای دیگران و چشم پوشی از حقوق خود است. فضیلتی که در آموزه‌های اسلامی بسیار بر آن تأکید شده است؛ به طوری که تا همین چند دهه پیش بسیاری از مسائل و اختلاف‌های خانوادگی، قومی و قبیله‌ای با پادرمیانی بزرگان و ریش سفیدان حل و فصل می‌شد. موضوعی که البته این روزها رنگ باخته و تا حد زیادی جای خود را به شوراهای حل اختلاف داده که از حدود دو دهه قبل از سوی دستگاه قضایی در سراسر کشور دایر شده‌اند.

با این وجود پرسش این است که چرا افراد در حل و فصل اختلاف‌ها از پا درمیانی بزرگان و ریش سفیدان به شورای‌های حل اختلاف روی آورده اند؟ آیا شوراهای حل اختلاف مفیدتر و کارآمدتر هستند یا اینکه هنوز بهتر است بسیاری از اختلاف‌ها را به صورت کدخدامنشی برطرف و بین طرفین صلح و آشتی برقرار کرد؟

مرد ۵۴ ساله‌ای که در پشت یکی از شعبه‌های شورای حل اختلاف خیابان کارگر شمالی به انتظار نشسته است، اگرچه حل و فصل اختلاف‌ها را از طریق کدخدامنشی بسیار مفید و کم هزینه می‌داند اما می‌گوید: در این دوره زمانه خیلی از اختلاف‌ها را نمی‌توان با پادرمیانی بزرگ‌ترها یا از طریق ریش سفیدی حل کرد. البته شورای حل اختلاف هم هیچ فایده‌ای ندارد. در واقع این شورا به جای اینکه شورای حل اختلاف باشد، مرکز ایجاد اختلاف بیشتر بین طرفین دعواست.

وی که مدیر یک مجتمع مسکونی است و از یکی از ساکنان به دلیل تصرف مشاعات ساختمان شکایت دارد، می‌افزاید: به همراه تعدادی از ساکنان ساختمان که همگی از افراد مورد اعتماد مجتمع هستند، چند بار با متهم صحبت کردیم اما او هر بار گستاخ‌تر پاسخ داد. در واقع فکر می‌کند چون هم پول و هم زور دارد می‌تواند بخشی از مشاعات ساختمان را مال خود کند. به هر حال وقتی دیدم حرف حساب و منطقی سرش نمی‌شود، تصمیم گرفتیم از دستش شکایت کنیم که هنوز پس از هفت سال به نتیجه خاصی نرسیدیم. یعنی یک بار رأی به نفع ساختمان و بار دیگر به نفع متهم صادر شده است که با درخواست تجدید نظررسیدگی به پرونده همچنان ادامه دارد.

یک جوان ۲۵ ساله که خود را علی معرفی می‌کند و گویا بر سر ارث و میراث پدر با خانواده‌اش دچار مشکل شده، معتقد است قطعاً حل و فصل اختلاف‌ها از طریق ریش سفیدی از شورای حل اختلاف بهتر است، اما معمولاً اختلاف خانوادگی که جنبه مالی داشته باشند را نمی‌توان با کدخدامنشی برطرف کرد، چون بعضی از افراد ذاتاً خودخواه و زیاده خواه هستند و تا زور بالای سرشان نباشد تابع نمی‌شوند.

وقتی مسئولان و دولت‌ها نسبت به مردم چندان عفو و گذشت ندارند، چگونه می‌توان انتظار داشت که مردم نسبت به هم عفو گذشت داشته باشند؟   وی اگرچه بخشش گناهان دیگران را منشی اخلاقی و انسانی می‌داند اما می‌گوید: البته برای این منظور باید به رفتار و انگیزه‌های طرف مقابل هم توجه داشت. مثلاً شخصی را تصور کنید که در جریان خیانتی به صورت بسیار شنیع دست به قتل زده و در رفتارش هم هیچ اثری از پشیمانی دیده نمی‌شود، در این صورت گذشت چنین شخصی از مجازات قصاص ممکن است به گستاخی بیشتر و تداوم جنایت‌های وی منجر شود.

 رئیس اسبق دانشگاه شهریار هم که به خاطریک موضوع حقوقی پایش به شورای حل اختلاف خیابان کارگر شمالی باز شده است، حل و فصل اختلاف‌ها از طریق کدخدامنشی را قابل قیاس با شوراهای حل اختلاف نمی‌داند و معتقد است اختلاف‌ها در گذشته با پادرمیانی بزرگ‌ترهای فامیل یا محل، بدون هیچ هزینه‌ای و گاه در زمان خیلی محدود برطرف و بین طرفین درگیری صلح و آشتی بر قرار می‌شد اما اکنون حتی اگر صلح و سازشی از طریق شوراهای حل اختلاف انجام شود این کار با اتلاف وقت و هزینه زیادی اتفاق می‌افتد.

وی که امیدوار است پرونده‌اش به سرانجام مشخصی برسد، با طرح این پرسش که وقتی مسئولان و دولت‌ها نسبت به مردم چندان عفو و گذشت ندارند، چگونه می‌توان انتظار داشت که مردم نسبت به هم عفو گذشت داشته باشند؟ می‌گوید: بعضی امور فقط با توصیه و سفارش درست نمی‌شود باید به صورت عملی در رفتار و گفتار نشان داد تا مردم هم یاد بگیرند و عمل کنند.

دکتر جعفر پای؛ آسیب شناس اجتماعی نیز با اشاره به اینکه نظام هنجاری و ارزشی جامعه در حال تغییر است به قدس می‌گوید: این تغییر باعث تحول در پایگاه اجتماعی افراد شده است. به طوری که در حال حاضر پیران و سالمندان جایگاه و پایگاه واقعی شان را از دست داده و جوانان محور تحول شده‌اند.

وی با بیان اینکه محور واقع شدن جوانان باعث شده تا جوانان به جای تجربه آموزی به دنبال تجربه اندوزی باشند، می‌گوید: در چنین شرایطی تجربه‌های بزرگان مورد توجه قرار نمی‌گیرد. در واقع اگر در قدیم سخن بزرگ‌ترها و پا درمیانی آن‌ها در حل اختلاف‌ها تأثیرگذار بوده به دلیل برخورداری از پایگاه قوی اجتماعی شان بوده که در حال حاضر تا حد زیادی از دست رفته است.

وی نیز حل و فصل مسائل و اختلاف‌ها از طریق کد خدامنشی را بسیار بهتر ارزیابی می‌کند و می‌گوید: شوراهای حل اختلاف شناخت دقیقی از طرفین دعوا ندارند و گاهی صدور رأی توسط آن‌ها بسیار طولانی می‌شود، ضمن اینکه طرفین دعوا متحمل هزینه‌های مالی می‌شوند، اما ریش سفیدان از طرفین دعوا شناخت کاملی دارند و محرم اصرار هستند، برای قضاوت کردن پولی دریافت نمی‌کنند و با توجه به داشتن میل زیاد به صلح و آشتی همواره در دسترس هستند، بنابر این در مقایسه با شوراهای حل اتلاف کاملاً مفیدتر و تأثیرگذارتر می‌باشند.

وی سست شدن اعتقادات دینی و رشد مادیات و فزون خواهی در جامعه را عامل اصلی کم رنگ شدن اصل معروف عفو و گذشت در جامعه می‌خواند و می‌گوید: بخشش گناهان، آمرزش الهی و دفع بدی‌ها تنها بخشی از آثار مثبت عفو و گذشت است. البته بی توجهی به آن نیز پشیمانی و ناامیدی افراد را به دنبال دارد.