قدس آنلاین- زندگانی پیامبر اکرم(ص) به تعبیر قرآن که از ایشان به «اسوه حسنه» یاد می‌کند، از ابتدا تا انتها سراسر درس و حکمت است که نه غبار زمان به خود می‌گیرد و نه با گذشت ایام کارآمدی اش را از دست می‌دهد، از این رو فصل به فصل کتاب زندگانی آن حضرت راهنمای عملی است برای عبور از بحران‌هایی که در زندگی با آن‌ها دست و پنجه نرم می‌کنیم. از جمله زمینه‌هایی که می‌توان به آن تأسی کرد، سیره تربیتی پیامبر اکرم(ص) بویژه در روابط خانوادگی است که تأسی به آن می‌تواند ما را در حل مشکلات یاری کند. به منظور بررسی شمه‌ای از این بُعد زندگانی رسول خدا(ص) با حجت الاسلام والمسلمین سیدمحمدباقر علم الهدی، مدیر حوزه علمیه حضرت قاسم بن الحسن(ع)، استاد حوزه و کارشناس برنامه‌های فرهنگی- اجتماعی صدا و سیما همچون «قرآن، مشاوره زندگی» و «باران» گفت وگو کرده ایم که تقدیم می‌شود:
با توجه به آنکه در سیره پیامبر(ص) به ابعاد اجتماعی و مناسباتی که ایشان در عرصه‌های گوناگون سیاسی، نظامی و... داشته اند اشاره می‌شود، آیا می‌توان در بُعد فردی و خانوادگی نیز درس‌هایی برای امروز یافت و به کار بست؟
وجود مقدس پیامبر اکرم(ص) شخصیت برتر عالم وجود در همه رفتارهاست، چنانکه قرآن کریم ایشان را «اسوه حسنه» برای مردم معرفی می‌کند، بر همین اساس عملکردهای ایشان در همه ابعاد زندگی اعم از نظامی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... اخلاق محور بوده است، از این رو قرآن کریم خطاب به حضرت رسول می‌فرماید: «وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ؛ اگر تندخو و سخت‌دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند» جایگاه ویژه پیامبر اکرم(ص) در جامعه اینچنین بود و در زندگانی شخصی و خانوادگی ایشان نیز همین رفتار تجلی داشت؛ برای مثال در کتاب «سنن النبی» نقل شده امام صادق(ع) به بحر سقا از اصحاب فرمودند: «ای بحر! خوش خلقی مایه آسانی امور و شادی‌زاست. » سپس ادامه دادند: «ما اهل بیت روش زندگی و خوش اخلاقی خود را از پیامبر(ص) درس گرفته ایم و ایشان را الگوی زندگی خود قرار داده‌ایم. »
دیلمی نیز در «ارشادالقلوب» می‌نویسد: «پیامبر زندگی بسیار معمولی و طبیعی با خانواده خود داشتند، اولاً همواره تلاش می‌کردند نیازهای خود و خانواده را از بازار تهیه کنند و همواره با مردم و خانواده با خوشرویی رفتار می‌کردند، تواضع در زندگی از مهم‌ترین اصول خانوادگی ایشان بود و هر گاه بر منزل وارد می‌شدند، بر اهل منزل سلام کرده و به همه اظهار مهر و محبت داشتند. » از دیگر ویژگی‌های وجود مقدس پیامبر(ص) آن بود که ایشان همواره تواضع را از مهم‌ترین دستورعمل‌های زندگانی خویش قرار داده و تلاش می‌کردند در زندگانی شخصی با عدالت رفتار کنند تا جایی که حتی نگاه هایشان را میان اعضای خانواده به طور یکسان تقسیم می‌کردند؛ امام صادق(ع) می‌فرمودند: «پیامبر(ص) نگاه‌های خویش را میان اصحاب و اعضای خانواده به طور یکسان تقسیم کرده و هرگز هنگام نشستن پایشان را دراز نمی کردند و هنگام سخن گفتن همواره لبخند می‌زدند. »
یکی از رفتارهایی که می‌تواند به تلطیف فضای خانوادگی کمک کند شوخی و خوش خلقی است، پیامبر(ص) در این زمینه چگونه بودند؟
یونس شیبانی از اصحاب امام صادق(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمودند: «آیا در خانه با یکدیگر شوخی می‌کنید؟ » عرض کردم، کمتر چنین می‌کنیم. حضرت فرمودند: «چرا چنین نمی کنید؟ شوخی نشانه خوش اخلاقی است، پیامبر(ص) همواره شوخی نموده و به این وسیله دیگران را خوشحال می‌کردند. » آن حضرت در بیانی دیگر فرمودند: «هیچ مؤمنی نیست مگر آنکه شوخی در زندگی او جای دارد، پیامبر(ص) همیشه شوخی می‌کردند اما هرگز از قلمروی آن خارج نشده و جز حقیقت چیزی نمی گفتند. » این یعنی شوخی با ایذا و مسخره کردن مردم تفاوت دارد و پیامبر رحمت هرگز استهزا و به سخره گرفتن دیگران را بهانه و محملی برای شوخی قرار نمی دادند!
معمربن خلاد از یاران امام رضا(ع) می‌گوید: محضر حضرت رسیدم و عرض کردم: قربانت شوم گاهی اوقات در میان جمعی نشسته ایم و شوخی و سخنان طنز ردوبدل شده و مردم و حضار به خنده مشغول می‌شوند. امام رضا(ع) فرمودند: «ایرادی ندارد و می‌توانید شوخی کنید اما آنچنان شوخی کنید که پیامبر اکرم(ص) شوخی می‌کردند؛ ایشان همواره در حد و اندازه تعریف شده شوخی کرده و هرگز کسی را مورد ایذا و اذیت قرار نمی‌دادند. » از دیگر عملکردهای رفتاری پیامبر(ص) در خانواده این بود که ایشان همواره با افراد خانه و خانواده همراهی کرده و با آن‌ها سخن می‌گفتند و هرگز حرفی که آن‌ها را بیازارد بر زبان نمی‌آوردند.
انس بن مالک می‌گوید: «۹ سال خدمتگزار پیامبر(ص) بودم، هرگز به یاد ندارم پیامبر اکرم(ص) مرا با سخنان خود مورد عتاب و عقاب قرار داده باشند یا در کارها ایراد گرفته باشند، هرگاه کاری به مذاقشان خوش نمی آمد ایشان با انجام صحیح این کار، درس زندگی به من می‌آموخت. »
اگر بخواهیم مصادیق احترام گذاشتن پیامبر(ص) به اعضای خانواده را با وجود آن مقام والا و رفیع بدانیم به چه نکته‌هایی می‌توان استناد کرد؟
یکی از خصوصیات اخلاقی پیامبر(ص) نوع صدا کردن و فرا خواندن اعضای خانواده است که همراه با کنیه انجام می‌گرفت، در ادبیات عرب نام بردن دیگران با کنیه نوعی احترام و حرمت گذاشتن است، برای مثال می‌فرمودند: ابوحامد! ام فاطمه! ام زینب! که اینچنین نام بردن حرمت قایل شدن برای اعضای خانواده است تا از این رهگذر بر آن‌ها تأثیر مثبت بگذارند و مهم‌تر آنکه هر یک از اعضای خانواده که فرزند و کنیه نداشت فرزندی فرضی برایش در نظر گرفته و با کنیه معرفی شده او را صدا می‌کردند! علاوه بر این، کمک کردن به خانواده در سیره نبوی جایگاهی ویژه داشته است چنانکه ایشان هرگز در خانواده حالت میهمان نداشتند و وقتی به خانه همسران وارد می‌شدند در تهیه غذا و جمع آوری منزل و... به آن‌ها یاری می‌رساندند. آن حضرت می‌فرمودند: «خداوند متعال مرا به هفت کار بسیار مهم سفارش کرده است: اخلاص داشتن در کارها چه پنهانی و چه آشکار، عفو و گذشت نسبت به افرادی که به من ظلم و مرا از حقوقم مرحوم کرده‌اند، رفت و آمد با کسی که با من قطع رابطه کرده است، سکوت همراه با اندیشیدن و نگاه کردن برای پند و عبرت گرفتن. »
یکی از مشکلات امروزی در برخی خانواده‌ها بی‌اعتنایی اعضا نسبت به مسؤولیت‌ها و همکاری در امور خانه و خانواده است، آیا سیره نبوی برای رفع این مشکل نیز نسخه عملی و کاربردی دارد؟
بله، پیامبر(ص) در خانه همواره کارهایشان را خود انجام داده و هرگز به فرزندان و همسران دستور نمی دادند، در «مناقب آل ابی طالب(ع) » نقل شده: «پیامبر اکرم(ص) همواره خودشان کفش شان را تعمیر می‌کردند، اگر لباسشان پاره می‌شد خودشان وصله می‌کردند و خود شیر گوسفند و شتر را می‌دوشیدند، هر گاه خدمتگزاران خانه در امور منزل خسته و ناتوان می‌شدند حضرت به کمک شان می‌رفتند، آب وضو برای خواندن نماز شب را خود تهیه و در کارهای سخت به خانواده کمک می‌کردند؛ به همسران در تهیه غذا یاری رسانده و در کنار سفره برای دیگران جای باز می‌کردند و تلاش شان بود که همه، حتی کنیزان و غلامان در کنار سفره همراه ایشان باشند و غذا را با بسم الله شروع و پس از پایان غذا خدا را حمد و ستایش می‌کردند؛ هرگز شکم خود را پر از غذا نمی‌کردند و سیر از کنار سفره برنمی خاستند، آنچه را در منزل بود میان خود و اعضای خانواده و همه خادمان عادلانه تقسیم می‌کردند و در پوشش و لباس مراعات نظافت و تمیزی را داشتند و اگرچه برخی لباس هایشان ردّ کهنگی داشت اما همواره تمیز و آراسته بودند و به شکلی زندگی می‌کردند که هیچ کس از ایشان کدورت خاطری پیدا نکند. » این رفتارها از آن حضرت چهره ای برجسته در تاریخ ساخته است.
آیا در سیره نبوی درباره فرو خوردن خشم، آموزه کاربردی برای ما وجود دارد؟
بله؛ در یکی از روایات در «المحجة البیضا» از امام صادق(ع) نقل شده است: «پیامبر(ص) هرگز در زندگی و جمع اصحاب خشمگین نمی شدند و خشم شان همیشه برای رضای خدا بود، اگر می‌دیدند شخصی عامدانه و عالمانه مرتکب محرمات می‌شود، خشمگین شده به مقداری معین از خشم را برای منصرف کردن گناهکار هزینه کرده بعد با بیان لطیف او را به معروف فرا می‌خواندند و به گونه ای رفتار می‌کردند که موقعیت اجتماعی و شأن و شخصیت فرد زایل نشود. » در هیچ نقلی نداریم که حضرت رسول(ص) بی جهت خشمگین شده یا بی دلیل اظهار غضب کرده باشند مگر هنگام تعطیلی احکام الهی!
پیامبر(ص) در جامعه ای به رسالت مبعوث شدند که داشتن فرزند دختر ننگ و عار دانسته می‌شد و حتی نوزادان دختر را زنده به گور می‌کردند، آیا رفتارهای خانوادگی ایشان به تلطیف فضا کمک کرد و ارزش فرزند دختر را برای جوامع اسلامی جا انداخت؟
پیامبر اکرم(ص) نسبت به فرزندان بویژه دختران رفتاری خاص داشتند، ایشان از برخی همسران فرزندخوانده‌هایی داشتند که آن‌ها را مورد عنایت ویژه قرار می‌دادند و مهم آنکه فرزندان دختر را بیشتر تکریم می‌کردند که این از لطف و بزرگواری پیامبر(ص) نسبت به دختران به عنوان مادران و آینده سازان دینی همه ادوار تاریخ حکایت دارد. خداوند وقتی می‌خواهد بهترین نعمت خود را به پیامبر(ص) معرفی کند هنگام ولادت حضرت زهرا(س)، سوره مبارکه کوثر را نازل می‌کند، از این رو رسول خدا(ص) به حضرت زهرا(س) احترام ویژه گذاشته صورت ایشان را بوسیده می‌فرمودند: «من بوی بهشت را از زهرا(س) استشمام می‌کنم. »
پیامبر(ص) در سفارشی فرمودند: «اگر چیزی می‌خری و به منزل می‌روی ابتدا هدیه را در اختیار دختران قرار بده و بعد به فرزندان پسر عطا کن، که دل دختران مهربان تر و قلبشان ظریف تر و احساس آنان فراوان تر است. » این سفارش‌های نبوی و سیره حضرت(ص) بیش از پیش فرازمانی و فرامکانی و جاودان بودن سبک زندگی حضرت رسول(ص) و ضرورت تأسی به آن را برای اصلاح سبک زندگی مان بویژه در بعد تربیتی ثابت می‌کند.
نظر شما