قدس: مسجد گوهرشاد در مشهد و در جنوب حرم علی ابن موسی‌الرضا(ع) به سال ۸۲۱ه.ق به دستور «گوهرشاد بیگم» همسر «شاهرخ» ساخته شد.

به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی‌کاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از شاهکارهای معماری ایران در دوره تیموری و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی ابن موسی‌الرضا(ع) از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین مسجدهای ایران به شمار می‌رود، به‌طوری‌که برخی آن را پربازدیدی‌ترین مسجد ایران می‌دانند.

پیشینه ساخت مسجد

بیش از ۶۰۰ سال قبل «گوهرشاد آغا» که ۳۲ سال سن داشت هوای زیارت مشهد به دلش افتاد.

وی نذر کرده بود گردنبند الماس‌نشانش را خرج مسجدی کند که در سایه امام رضا (ع) بنا شود و این گردنبند را به بازرگانی ایرانی فروخت و هزینه ساختش را از دارایی خود فراهم کرد.

چند هفته بعد کلنگ مسجد درست در ضلع جنوبی حرم علی بن موسی‌الرضا (ع) به زمین خورد، این مسجد در سال ۸۱۲ هـ.ق در زمینی به مساحت ۸۷۹۸ مترمربع ساخته شد تا هم نام گوهرشاد بیگم در تاریخ ماندگار شود و هم به همت او مسجد گوهرشاد افتخار معماری اسلامی باشد که قرن‌هاست پابرجا مانده است.

بهترین معماران برای بهترین بناها

گوهرشاد وقتی تصمیم گرفت ماندگارترین میراث خود را به یادگار بگذارد، قوام الدین شیرازی سرشناس‌ترین معمار ایرانی را استخدام کرد تا ساخت مسجد گوهرشاد را به او بسپارد.

قوام الدین هم حاصل سال‌ها تجربه و دانش خود را دربند این مسجد به یادگار گذاشت تا نظم و تقارن و ظرافت این بنا را تا ۶ قرن بعد هم به رخ بکشد، اسم گوهرشاد در دو محل با کاشی معرق نگاشته شده است یکی در قسمت بالای در نقره‌ای که به «دارالسیاده» می‌رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای پسری وی شاهزاده بایسنقر است.

گوهرشاد بیگم آثار و ابنیه زیادی از خود به‌جا گذاشته است که می‌توان به‌غیراز مسجد گوهرشاد مشهد از مسجد جامع، مدرسه و خانقاه شهر هرات نام برد که هر دو این مساجد از شاهکارهای هنر و معماری و کاشی‌کاری قرن نهم هجری به شمار می‌رود.

همچنین آثار ارزنده‌ای در حرم امام رضا (ع) و اطراف آن پدید آورد ازجمله دو رواق «دارالحفاظ» و «دارالسیاده» را بنا کرد که معمار این دو رواق و دو مسجد در هرات و مشهد قوام الدین شیرازی بود، مدرسه و خانقاهی که گوهرشاد دستور احداث آن را صادر کرد محلی برای تحصیل علمای برجسته‌ای از خراسان بود.

پسران هنرمند گوهرشاد

پسران گوهرشاد بیگم نیز هر دو هنرمند به‌خصوص درزمینهٔ خط بودند، یکی از پسران او به نام «میرزا بایسنقر» خوش‌طبع و هنرپرور بود و در خط ثلث سرآمد دیگر خطاطان زمان خودش به‌حساب می‌آمد؛ به‌طوری‌که کتیبه پیش طاق مسجد گوهرشاد هم که به خط ثلث نوشته‌شده، از هنرهای بایسنقر است.

بزرگ‌ترین قرآن موجود در ایران هم که طول هر صفحه آن دو زرع و نیم است باهنر دست بایسنقر ماندگار شده که اگر سری به آستان قدس رضوی بزنید، می‌بینید که هنوز هم برخی صفحات آن در موزه موجود است.

«گوهرشاد آغا»که هوای زیارت مشهد به دلش افتاده بود گردنبند الماس نشانش را خرج مسجدی کرد که در سایه امام رضا (ع) به پر بازدید ترین مسجد ایران تبدیل شدپسری که گوهرشاد تربیت کرد، مثل مادرش ادب‌دوست بود. او بانی زیباترین مکتب کتاب سازی در ایران بوده است و در زمان خود نسخه‌های نفیس و زیبا بسیار نوشته و به تصویر کشیده است.

میرزا سلطان ابراهیم پسر دیگر گوهرشاد هم مانند برادرش هنرمند بود و قرآنی به خط نسخ بسیار عالی از او در کتابخانه رضوی به یادگار مانده است.

کتبیه های بسیاری هم به خط او در بناهای تاریخی شیراز وجود دارد که ازجمله «دارالصفا» و کتیبه موجود در بقعه ظهیری است.

همچنین میرزا ابراهیم سلطان تمامی مصالح وزندگی تیمور را به فارسی و ترک جمع‌آوری و مقایسه و تدوین کرد و تحویل شرف‌الدین علی یزدی داد.

قتلی که پرونده گوهرشاد را بست

پرونده زندگی گوهرشاد آغا اما با قتلش به پایان رسید. او وقتی ۸۱ ساله بود، براثر وسوسه جمعی به دستور میرزا سلطان ابوسعید تیموری، برادرزاده همسرش در هرات به قتل رسید و پیکرش در هرات و در مدرسه گوهرشاد که خود آن را ساخته بود، کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد.

بعدها پسرش، میرزا بایسنقر هم در این مدرسه دفن شد.

قیام مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد در طول تاریخ شاهد حوادث بسیاری بوده است که از قیام گوهرشاد به‌عنوان یکی از این رویدادهای مهم می‌توان یادکرد.

هم‌زمان با بازداشت حاج‌آقا حسین قمی‌، در مشهد نیز به دستور حکومت‌، روحانیونی همچون شیخ غلامرضا طبسی و شیخ نیشابوری دستگیر شدند. به دنبال این حادثه مردم اطراف مشهد با بیل و داس و... به‌سوی مسجد حرکت کردند.

در حوالی ظهر مأمورین نظامی و انتظامی از هر سو به مردم هجوم آورده و در داخل مسجد به کشتار آنان پرداختند که در این واقعه تعداد بسیاری شهید، مجروح و بازداشت شدند.