قدس آنلاین- هر چند گفت‌وگو و مناظره در مواردی مستلزم رویارویی و نقد و حتی ردّ دیدگاه طرف مقابل است، امّا معنای این الزامات آن نیست که در گفت‌وگوها مجاز به اهانت به حریف باشیم؛ چراکه اگر ادب گفت‌وگو کنار رود و توهین به طرف مقابل مجاز شمرده شود، از قوّت برهان کاسته می‌شود و بتدریج، استدلال و برهان، جای خود را به جهالت و درشتی می‌دهد. به تعبیر سعدی، در گفت‌وگوی تمدنی حق آن است که:

دلایلْ قوی باید و معنوی

 نه رگ‌های گردن به حجّتْ قوی! (۱)

شیوه گفت‌وگوی تمدنی در اخلاق رضوی

گفت‌وگوی همراه با توهین در همه‌جا نارواست، در گفت‌وگوی علمی و تمدنی که هدف آن دستیابی به حقیقت قابل قبول است، نارواتر می‌باشد؛ چه اینکه هرگاه پای درشت‌گویی به میان آید و رگ‌های تعصب بجنبد، حقیقت در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد و از نظر پنهان می‌ماند. چه زیباست این سخن سعدی که گفت:

حقایق سرایی است آراسته هوا و هوس، گردِ برخاسته

نبینی که جایی که برخاست گَرد نبیند نظر، گرچه بیناست مَرد(۲)

خوب است در این‌باره، شیوه گفت‌وگو را از امام رضا(ع) یاد بگیریم که حفظ حرمت و کرامت طرف گفت‌وگو از روش‌های آن حضرت بوده است. آن حضرت نه تنها اوج خردمندی‌ را در دوستی با مردم و نیکی به هر انسان نیک‌رفتار و بدکردار می‌دانست که فرمود: رأسُ العَقلِ بَعدَ الدّین التَّوَدُّدُ إلی الناسِ، و اصطِناعُ الخَیرِ إلی کُلِّ أحدٍ بَرٍّ و فاجِرٍ؛ (۳)

سرمایه خرد آدمی بعد از دین، دوستی با مردم و بکارگیری نیکی‌ها با هر انسان نیک‌رفتار و بدکردار است.

نمونه‌ای از یک واقعیت

بلکه اگر اطرافیان و تماشاگران نیز، طرف مناظره را مسخره می‌کردند و به او تندی می‌کردند، آن‌ها را دعوت به ملایمت می‌نمود، جریان آنچه که در مناظره میان امام و سلیمان مروزی رخ داد نمونه‌ای از این واقعیت است. آنگاه که امام(ع) تمام راه‌های جواب را بر سلیمان بست و سلیمان شروع به تناقض گویی کرد، حاضران به او خندیدند، اما امام آن‌ها را از این کار نهی کرد و فرمود نسبت به سلیمان ملایمت به خرج دهند. (۴)

نه تنها پیش دستی در اهانت به طرف گفت‌وگو نارواست حتی مقابله به مثل نیز غیراخلاقی است. یعنی نباید با استفاده از منطقِ «زدی ضربتی، ضربتی نوش کن»، زشتی را با زشتی و نادرستی را با نادرستی پاسخ داد؛ چراکه در گفت‌وگوی تمدنی و حقجویانه، اهانت و ناسزاگویی راه ندارد. انسان در مناظرات علمی باید از قدرت علمی خود کمک بگیرد و آنچه در چنته دارد بروز دهد، نه آنچه حریف می‌خواهد. این بیان قرآن است که فرمود: کل یعمل علی شاکلته. (۵) هرکس طبق خلق و خوی خویش عمل می‌کند. چه زیباست این سخن مولوی که گفت:

مه فشاند نور و سگ عو عو کند

هر کسی بر طینت خود می‌تند

آری، حسن رفتار با خطاکاران عملی بزرگ و قهرمانانه است که تنها از مردان بزرگ همچون امام رئوف ساخته است و بس؛ زیرا رفتار شایسته با افراد ناشایست، کاری بسیار سخت است که از هرکسی برنمی‌آید. این مطلب، سخن سعدی را تداعی می‌کند که می‌گوید:

بدی را بدی سهل باشد جزا

         اگر مردی «أحسِن إلی مَن أساء»

* پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی

منابع:

1. بوستان سعدی، ص۱۱۹.
2. بوستان سعدی، ص۱۰۸.
3. محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۱، ص۳۹۲.
4. عبدالحمید شمس الدین نجفی، مناظرات ستاره هشتم ولایت حضرت علی بن موسی الرضا، ۱۴۳-۱۱۰.
5. اسراء، آیه ۸۵.