معدن یکی از حوزه‌های بسیار مهم در توسعه بوده به‌گونه‌ای که می‌تواند در صورت بهره‌برداری درست جایگزین نفت شود.
خراسان‌رضوی یکی از استان‌هایی است که ظرفیت‌های معدنی زیادی در آن وجود دارند و یکی از بخش‌هایی که می‌تواند ارزش افزوده و اشتغال تولید کند همین حوزه است اما به‌قول فعالان این حوزه مورد غفلت قرار گرفته و از ظرفیت‌های معدنی استان به‌خوبی بهره‌برداری نمی‌شود.
در قالب پرونده‌ای به بررسی مشکلات و معضلات در حوزه معدن پرداخته و در همین راستا گفت‌وگویی با فضل‌الله احتشام‌نیا نایب رئیس خانه معدن خراسان‌رضوی داشته که مشروح آن در ادامه آمده است.
: قرار بود استان خراسان رضوی در پایان برنامه پنجم تبدیل به یک استان معدنی شود اما حالا این اتفاق رخ نداده شما آسیب‌هایی که سبب شد این اتفاق رخ ندهد را در چه چیزی ارزیابی می‌کنید؟
احتشام‌نیا: ما این مسئله را در چند شاخه می‌توانیم بررسی کنیم. یکسری از مشکلات به توان مالی و فنی خود معدن‌داران برمی‌گردد کسی که وارد بخش معدن و صنایع معدنی می‌شود. باید از نظر توان فنی و مالی سطح بالایی داشته باشد. در یک مثال عامیانه باید گفت که معدن‌کاری مانند کاشت درخت پسته است چرا که این محصول هم تا چند سال تنها هزینه داشته و از سال پنجم به بعد وارد فاز سوددهی می‌شود و معدن‌کاری هم دقیقا همین است.
کسی که وارد بخش معدن می‌شود باید توان مالی داشته باشد زیرا حداقل باید سه تا چهار سال صبر کند تا معدن باز شده و طرح بهره‌برداری آن آماده شود. اکثر معدن‌داران که به صورت سنتی وارد بخش معدن شده‌اند از بحث مالی و توان فنی محروم هستند. در عرض چند سال گذشته با توجه به عارضه‌یابی‌های انجام شده در بخش معدن تصمیم بر این شده که در ابتدای اعطای مجوز توان فنی و مالی فردی که قصد بهره‌برداری از یک معدن را دارد مورد ارزیابی قرار گیرد.
بخش معدن ما هم اکنون به سمتی در حال حرکت است که افرادی دارای دانش و توان مالی بالا وارد عرصه آن می‌شوند چراکه عمده مشکلاتی که در این بخش در ستاد تسهیل مطرح می‌شود مربوط به معادن کوچک یا معادنی است که توان مالی و فنی بالایی ندارند.
اما بحث دوم این است که دستگاه‌های اجرایی با سازمان صنعت، معدن و تجارت همیاری ندارند، بر اساس بند 24 قانون معادن کسی که می‌خواهد پروانه بهره‌برداری دریافت کند باید از 10 تا 11 دستگاه استعلام بگیرد و برخی از سازمانها یا به علت آگاهی نداشتن به قوانین و یا مسائل شخصی به عناوین مختلف بهانه‌تراشی می‌کنند و به همین علت تعداد پروانه‌های اکتشاف در چند سال اخیر تقلیل پیدا کرده است.
هیئت وزیران در مصوبه‌ای تبصره 5 را به ماده 24 قانون معادن اضافه کرد با این محتوا که اگر سازمان‌های اجرایی در 2 ماه به سازمان صنعت، معدن و تجارت جوابی ندهند این سازمان می‌تواند پاسخ را مثبت تلقی کرده و مجوز را صادر کند که این اقدام در خراسان رضوی صورت نمی‌گیرد.
: هم اکنون تعداد معادن فعال در خراسان رضوی چند عدد است؟
احتشام نیا: هم اکنون در حدود 860 معدن فعال در خراسان رضوی وجود دارد اما نکته این است که تعداد پروانه‌های صادر شده در سال گذشته نسبت به سال‌های 90 و 91 به یک سوم کاهش پیدا کرده که این مسئله سبب ایجاد رکود در حوزه معدن می‌شود.
: از دیدگاه شما چه چیز اهمیت بخش معدن در اقتصاد را بالا می‌برد؟
احتشام‌نیا: در سال گذشته 22 درصد از رقم تولید ناخالص ملی در حوزه صادرات مربوط به حوزه معدن و محصولات معدنی بوده که این رقم به هیچ عنوان کم نیست؛ چراکه فعال شدن این حوزه می‌تواند به اندازه نفت به وضعیت مالی کشور کمک کند.
: هم اکنون چند تشکل در حوزه معدن در خراسان رضوی فعالیت دارند؟ برخی به این موضوع ایراد می‌گیرند که تعدد تشکلات سبب چند صدایی می‌شود شما در پاسخ به این مسئله چه می‌گویید؟
احتشام‌نیا: این مسئله که شما می‌‌گوئید در چند سال گذشته صحیح بوده است. در آن ایام این انجمن‌ها هماهنگی با هم نداشته و با هم فعالیت نمی‌کردند؛ اما در طول یک یا دو سال گذشته ما کارگروهی را تشکیل دادیم به اسم کارگره هم اندیشی انجمن‌های معدنی استان و جلساتی را هر ماه در دفتر یکی از آنها برگزار می‌شود. این کار، اقدام بسیار خوبی است و ما می‌توانیم عارضه‌یابی مشکلات معدنی در استان را داشته باشیم و با امضا و مهر سه انجمن، صورت جلسات را به ادارات دولتی ارسال می‌کنیم.
سال گذشته ما 19 بند از مشکلاتی که در قانون معادن به صورت صریح آمده اما در اجرای آن مشکلاتی وجود دارد را احصاء کرده و در اختیار کمیسیون صنعت و معدن مجلس گذاشتیم.
یکی از موارد، حوزه حقوق دولتی بود؛ در قانون معادن آمده که بهره‌برداران باید یک مبلغ را به عنوان حقوق دولتی به خزانه‌داری دولت واریز کنند که 15 درصد از این حقوقدولتی باید صرف تأسیسات زیربنایی مناطق معدنی شود که این مسئله اجرا نمی‌شود اگر این مسئله اجرایی شود می‌تواند بسیاری از مشکلات معدن‌کاران را از بین ببرد.
: در سال‌های گذشته که رکود زیادی معادن سنگ آهن خواف و سنگان را درگیر کرده بود علت پایین آمدن قیمت جهانی عنوان می‌شد هم اکنون قیمت جهانی بالا رفته آیا فکر می‌کنید که این مسئله سبب افزایش خروج سنگ آهن به صورت خام از کشور نمی‌شود؟
احتشام نیا: مجموع مصرف سنگ آهن کارخانه‌های فولاد حدود سه میلیون تن در سال است چیزی نزدیک به 5.5 میلیون تن تولید سنگ آهن داریم. این مازاد را باید بهره‌بردار به فروش برساند و وقتی مصرف داخلی وجود ندارد باید صادرات انجام داد. البته با تکمیل زنجیره فولاد کشور تمام تولید برای داخل کشور مصرف می‌شود.
: ما در استانی قرار داریم که تنوع مواد معدنی در آن بالا است اما آن طور که باید در حوزه فرآوری محصولات معدنی سرمایه‌گذاری نشده. شما علت این امر را در چه می‌بینید؟
احتشام‌نیا: باید نوعی اعتقاد و باور در مسئولان به وجود بیاید تا اقتصاد مقاومتی به اجرا دربیاید؛ اما هم اکنون ما به جای اقتصاد مقاومتی دچار نوعی مقاومت اقتصادی هستیم. ما هم اکنون در برابر این اقتصاد نابه‌سامان صورت خود را با سیلی سرخ نگاه می‌داریم. ستادهای رفع موانع تولید را هیئت وزیران مصوب کرده و کار این ستادها این است که مشکلات فعالیت واحدهای تولیدی را پیدا و پیگیری کنند.
ما واحدهای معدنی را داریم که نامه به ستاد تسهیل می‌نویسند و در ستاد این روند را برای آنها تسهیل می‌کنند و بدهی را تقسیط می‌کنند. فرد چند قسط را پرداخت می‌کند و بعد دوباره دچار مشکل می‌شود و در ستاد تسهیل تقاضای استمهال می‌کند اما باید این را در نظر داشت که واحدی که به این صورت با مشکلات پیاپی در حال دست و پنجه نرم کردن است یک واحد تولیدی بیمار بوده و دچار مشکلات مدیریتی است. باید در 2 بخش کار کنند: یکی عارضه‌یابی و دیگری درمان. دولت باید در این حوزه از انجمن‌ها استفاده کند سازمان صمت می‌تواند تصدی خود را در این حوزه به انجمن‌ها واگذار کند.
هم اکنون سازمان صنعت، معدن و تجارت به قدری نیرو کم دارد که سرکشی‌های معادن دچار مشکل شده است؛ مشکل دیگر این است که باید واحدها را عارضه‌یابی کنند. 80 درصد از واحدهایی که به ستاد رفع موانع تولید مراجعه می‌کنند تکراری هستند. اینها مشکل دارند و باید عارضه‌یابی شوند و در این حوزه می‌توان از انجمن‌های بخش خصوصی استفاده کرد.
: یکی از موضوعاتی که در حوزه معدن بیان می‌شود فرسوده بودن ماشین آلات بهره‌برداری است در این مورد توضیحاتی ارائه دهید.
احتشام‌نیا: بله هم اکنون یکی از علل اصلی رکود در حوزه سنگ‌های ساختمانی در استان ما این است که به علت ضعف فناوری‌های تولید محصولات با استانداردهای جهانی مطابقت نداشته و در نتیجه امکان صادرات آنها وجود ندارد.
هم اکنون تعداد زیادی از سنگبری‌ها تعطیل می‌شوند؛ حالا اگر شما بروید و تکنولوژی آنها را بررسی کنید متوجه می‌شوید که برخی از آنها از ابزارهایی استفاده می‌کنند که حتی ممکن است مربوط به 20 سال پیش باشد؛ بدیهی است با وجود وسواس‌هایی که در بازارهای صادراتی وجود دارد فرد نمی‌تواند در این حوزه ورود داشته باشد. ما در همین وضعیت کنونی معادنی را داریم که سنگ را با قیمت‌های بسیار بالا صادر می‌کنند. تعداد زیادی از بهره‌برداران کنونی ما معادن کوچک هستند و ضعف مالی دارند یا اینکه بخش فنی آنها دچار کمبود است.
: به توان فنی اشاره کردید؛ هم اکنون چند سال است که بحث نبود رشته مهندسی معدن در دانشگاه‌های خراسان رضوی مطرح است اما برای آن کاری نشده؛ علت این امر چیست؟
احتشام‌نیا: ما برای این موضوع جلساتی را برگزار کرده‌ایم؛ در این حوزه دو مسئله مورد بحث قرار گرفت: نخست اینکه آیا لازم است ما این رشته را تأُسیس کنیم؟ با توجه به این تعداد بالا از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بیکار باید این رشته تاسیس شود؟ و دوم اینکه اگر قرار است این رشته را تأسیس کنیم در چه مقطعی و به چه شکلی باید باشد؟
این مسائل مورد بحث قرار گرفت و با توجه به اینکه ما در خراسان رضوی از نظر ظرفیت‌های معدنی بسیار غنی هستیم و زمین شناسی خوبی داریم اما رشته معدن را نداریم نظر بنده به شخصه این است که باید رشته زمین شناسی معدنی ایجاد شود و از همان ابتدا هم باید در مقطع کارشناسی ارشد پذیرش داشته باشد.
بهترین افراد در حوزه معدن زمین شناسانی هستند که در بخش اجرایی معادن فعالیت داشته‌اند و به همین علت این دو رشته مکمل هم هستند و تحصیلکردگان باید در هر دو بخش دانش فنی داشته باشند.
: با وجود تعدد مواد معدنی در خراسان رضوی ما هنوز در بخش فرآوری مشکلاتی داریم و فرآوری بقیه مواد معدنی به غیر از آهن مغفول باقی مانده است؛ راهکار این مسئله از دیدگاه شما چیست؟
احتشام نیا: ما یک حلقه مفقوده در این بین در میان فرآوری مواد معدنی و استخراج آنها داریم، در سال‌های اخیر به این حوزه توجه زیادی شده اما در خراسان رضوی بیشترین تعداد کارخانه سنگ تزئینی و نما وجود دارد اما به آنها توجهی نمی‌شود یکی از علت‌های آن هم این است که معادن آنها بسیار کوچک هستند به اعتقاد بنده روزی می‌رسد که معادن کوچک از فعالیت باز می‌مانند چراکه از نظر بنده بیشترین مشکلی که هم اکنون دولت دارد در بخش معادن کوچک است چراکه بنیه مالی خوبی ندارند.
در برخی از بخش‌ها دولت تأسیسات زیربنایی خوبی ایجاد کرده به عنوان مثال در منطقه بجستان تعداد زیادی معدن سنگ وجود دارند اما عملا 2 یا 3 عدد از آنها فعالیت دارند و مابقی تعطیل و یا نیمه تعطیل هستند.
دولت باید به این سمت برود که معادنی که کوچک هستند را تجمیع کند و آنها را در قالب یک کنسوسیوم و یک شرکت تعاونی معدنی همه را با هم جمع کند و مزایای این مسئله این است که ماشین‌آلات و سرمایه‌گذاری‌های معادن با هم تجمیع شده و میزان بهره‌وری هم بالا می‌رود.
: متوسط ظرفیتی که معادن استان هم اکنون با آن فعالیت می‌کنند چه میزان است؟
احتشام نیا: تصور دارم که اگر معدنی با 60 درصد ظرفیت فعالیت کند یعنی برداشت خیلی خوبی دارد و به غیر از معادن سنگ آهن خواف بقیه در حد بسیار کمی فعالیت دارند.
: ما در سال‌های گذشته حادثه معدن یورت را داشتیم آیا در خراسان‌رضوی هم باید منتظر نوع دیگری از این حادثه باشیم یا تدابیر لازم در این حوزه به عمل آمده است؟
احتشام نیا: در قانون معادن یکسری تعهداتی است که بهره‌برداران معدنی دارند؛ یکی از آنها مسائل زیست محیطی و دیگری ایمنی است. وقتی ما می‌خواهیم معدنی را بهره‌برداری کنیم سازمان صنعت، معدن و تجارت از فرد تعهد می‌گیرد که آزمایشات ادواری کارگران و آموزش‌های ایمنی را انجام دهند اما تمام اینها تنها به همین جا ختم می‌شود اما پیگیری و نظارت بر آن ضعیف است؛ در واقع قوانین خوب هستند اما نظارت‌ها ضعیف‌اند.
بعد از حادثه زمستان یورت وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری نظام مهندسی معدن عارضه‌یابی ریسک ایمنی را انجام دادند و در معادنی که دارای مشکل بودند با همکاری کارشناسان خبره فرم‌هایی را تهیه کردند و مسائل و مشکلات را منعکس کردند در یکی و 2 سال اخیر سازمان‌های فنی و حرفه‌ای با همکاری ایمیدرو یک سری کلاس‌هایی را برای افزایش اطلاعات ایمنی کارگران برگزار می‌کنند اما مشکلی وجود دارد و آن هم اینکه آموزش یار تخصصی کم داریم.
همچنین بخش زیادی از معادن بهداشت‌یار ندارند؛ طبق قانون در معادن زیر 25 نفر نیروی کار مسئول فنی با مسئول ایمنی یک نفر است اما در معادن بالای 25 نفر باید 2 نفر جداگانه این مسئولیت‌ها را برعهده بگیرند و علاوه بر این خانه بهداشت و بهداشت‌یار هم باید در معدن وجود داشته باشد.
گفت‌وگو از شهرزاد حسینی
نظر شما