وضعیت کمبود آب در مشهد و استان خراسان‌رضوی مانند سراسر کشور مناسب نیست و روز به روز نیز برنامه‌های بیشتری باید در این حوزه اجرا شود.

از سوی دیگر امسال با توجه به کاهش بارندگی‌ها در استان خراسان‌رضوی ورودی آب به سدهای خراسان‌رضوی کاهش یافته ‌و باید تمهیدی بلندمدت در این حوزه اندیشیده شود. در زمینه آخرین وضعیت منابع آبی استان و همچنین آب سدهای استان گفت‌وگویی با احمد قندهاری؛ مدیر دفتر مطالعات پایه خراسان رضوی صورت داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

: آخرین وضعیت سد دوستی چگونه است؟

قندهاری: سد دوستی تا به امروز 846 میلیون متر مکعب آب به مشهد منتقل کرده است. همین حالا بیش از 2.5 متر مکعب بر ثانیه آب از این سد وارد مشهد می‌شود. در واقع این سد در مدت فعالیت خود بسیار کارایی بالایی داشته است.

: در این کاهش ورودی آب چه دلایل و عواملی دخیل است؟

قندهاری: بنا بر تحقیقات ما دو عامل اصلی سبب کاهش ورودی به این سد شده است. عامل اول فعالیت‌های بالادستی بدون توجه به فعالیت‌های پایین دست است. بنابر قواعد بین‌المللی حسن همجواری و حق همسایه باید رعایت شود. به‌ویژه که ما با این کشور نزدیکی فرهنگی، قومیتی زیادی داریم  اما در بالادست سدسازی و جذب حداکثری آب رودخانه هیرمند صورت می‌گیرد.

: عامل دوم این مسئله چیست؟

قندهاری: دلیل دوم دلیلی جهانشمول است. خشکسالی در اکثر نقاط منطقه وجود دارد که این موضوع شامل افغانستان هم می‌شود. امسال ما نسبت به حجم هر سال بسیار کمتر ورودی داشتیم تا آنجا که در ادامه کارایی سد دوستی در سال جاری دچار تردید شدیم هرچند معتقدم در دل این چالش‌ها، فرصت‌های جدیدی نهفته است.

: به نظر شما چه می‌توان کرد؟

قندهاری: در حوزه هریرود تحقیقات زیادی انجام شده و به‌قطعیت می‌گویم اگر بخواهیم هر 3 کشور از این رودخانه منفعت حداکثری ببریم چاره‌ای جز همکاری و تعامل نخواهیم داشت. فعال‌سازی جدی دیپلماسی بین ما افغانستان و ترکمنستان همه‌گونه انتفاع با مشارکت هر 3 کشور صورت خواهد گرفت؛ مسلم است بیشترین منافع در زمان همکاری هر سه کشور خواهد بود.

: آمارها حاکی از چیزی در حدود 48 میلیون متر مکعب هدر رفت آب به‌صورت سالانه در مشهد حکایت دارد. تائید می‌کنید؟

قندهاری: در حوزه آبی هدررفت آب در حوزه شهری از نگاه شبکه، هدر رفت محسوب می‌شود اما از نگاه کلی هدررفت تعریف نمی‌شود. این هدررفت که اشاره کردید در عمق زیاد وارد منابع زیرزمینی می‌شود و به چرخه منابع آبی بازخواهد گشت. اما از لحاظ اقتصادی شبکه آبی متضرر خواهد شد. آب با هزینه زیاد تصفیه و جابجا می‌شود اما در نهایت دوباره به منابع زیرزمین برمی‌گردد.

:  پس شما این آمار هدر رفت را تائید نمی‌کنید؟

قندهاری: استاندارد قابل قبولی برای هدر رفت وجود دارد؛ براساس عدد و رقمی که همکاران آب و فاضلاب به ما ارائه می‌دهند، میزان هدررفت معقول است. در واقع بنا بر همین آمار هدر رفت شبکه آب مشهد استاندارد است.

: یعنی میزان مصرف آب در مشهد استاندارد است؟

قندهاری: از نگاه مدیریت تقاضا آب توسط شهروندان هدر می‌رود. ما در مشهد آب زیاد مصرف می‌کنیم. سرانه مصرف 216 لیتر بر ثانیه بسیار بالا است این سرانه باید به 150 لیتر بر ثانیه کاهش یابد.

: دلیل این بالا بودن سرانه را چه می‌دانید؟

قندهاری: در تمام دنیا نخستین گام در جهت کاهش مصرف، قیمت‌گذاری آب شرب است. در ایران هزینه‌ای که مشتری پرمصرف آب مصرف می‌کند در برابر هزینه مشتری کم مصرف عدد ناچیزی است. شما برای یک ماه آب را با بهترین شرایط در نزدیکترین نقطه یعنی منزل خود در دسترس دارید. در انتهای ماه عددی ناچیز برای آن پرداخت می‌کنید لذا قدر آن را نمی‌دانیم و در حفظ و حراست از آن  کوتاهی می‌کنیم.

: حالا در جهت کاهش این سرانه چه باید کرد؟

قندهاری: بانوان در منزل نقش اساسی در مدیریت آب منزل دارند. متاسفانه هزینه مصرف آب در در سبد اقتصادی خانوار جایی ندارد. فرقی هم ندارد که برای قشر ضعیف باشد تا مرفه. این به ضرر خود ماست. منابع آب شرب محدود است. در مقیاس دیگر نقاط منابع قابل شرب ما محدود است. چطور ما برای یک بطری آب معدنی 2 هزار تومان هزینه می‌کنیم؟ یعنی برای یک لیتر دو هزار تومان اما در حوزه آب شرب در منزل رعایت نداریم.

: منظور شما این است که تعرفه آب بها در جهت جلوگیری از مصرف بیش از اندازه کافی نیست؟

قندهاری: سیستم قیمت‌گذاری در ایران از نوع  پیشرفته ترین سیستم‌های قیمت‌گذاری است. سیستم پلکانی قیمت‌گذاری می‌تواند با تفکیک مصرف کننده به صورت تصاعدی افزایش یابد. در یک مقیاس استاندارد دولت موظف است برای هر شهروند به اندازه ای آب تامین کند. این آب تا یک حدی حتی رایگان است. اما از آن مقدار بیشتر بسته به میزان مصرف، قیمت آب متفاوت و تصاعدی افزایش خواهد یافت. اما در حال حاضر تصاعدی عادلانه افزایش نمی‌یابد. یعنی پرمصرف‌ترین شهروند هم حداکثر شاید مساوی با هزینه یک پرس شیشلیک هزینه بدهد.

: چه زمان بحران آب به خط قرمز خود می‌رسد؟

قندهاری: این بسته به این موضوع دارد که ما خط قرمز را کجا ببینیم؟ اینکه در در لوله آب نباشد یا مثلا پیش بینی کنند از فلان روز آب وجود ندارد. در حال حاضر بحران و خط قرمز وجود دارد. هشدارها از مدت‌ها قبل داده شده است. نیم قرن پیش در سال 1348 برداشت آب از دشت مشهد را ممنوع اعلام کردیم. پنجاه سال از آن زمان گذشته است اما چه تغییری ایجاد شده است؟

: ولی نسبت به نیم قرن پیش کمبود آب دیگر ملموس شده است؟

قندهاری: بله. نشست‌های مختلف در دشت‌های اطراف، ترک‌های داخل زمین در دشت مشهد، دشت نیشابور یا دشت جوین این روزها موید این موضوع است. دشت رشتخوار یا خواف هم تعریفی ندارند. منابع آبی شور شده‌اند و حفر و برداشت از چاه‌های غیرمجاز هم افزایش یافته است. اینها همه علائمی هشدار دهنده هستند؛ پس خط قرمز و بحران فرا رسیده است. اگر از ظرفیت‌های قانونی اسلامی به درستی استفاده کنیم مانند بازگشایی کشف رود مسیر 150 کیلوتر در طرفین ساماندهی شد و متخلفان شناسایی و اقدامات قانونی و بازدارنده انجام شد. در حوزه آب هم باید این اتفاق بیافتد.

: حوزه کشاورزی وصنعت از پر مصرف‌ترین منابع آبی است. در جهت مدیریت مصرف در این حوزه‌ها چه باید کرد؟

قندهاری: تحقیقات نشان می‌دهد مشاغل خراسانی‌ها نسبت به سایر مشاغل کشور پر مصرف‌تر در حوزه آب است. حالا چه از کشاورزی یا صنعت و... اگر می‌خواهیم از این موضوع جلوگیری کنیم نیازمند آمایش سرزمینی هستیم. نیازمند استفاده از ظرفیت‌های جدید هستیم. باید به سمت فعالیت‌های کم آب‌تر برویم. بسیاری از محصولات کشاورزی که امسال تولید شده را شما اگر حداقل قیمت آب را بگذارید و محصولات میوه و باغدار را هم احتساب کنید ببینید اینقدر آب مصرف شده؛ آیا اصلا پول آب از محل فروش محصول تامین شده است؟ ما باید معیشت کشاورز و درآمد او را در نظر بگیریم اما تولید را هم مدیریت کنیم. 86 درصد آب زیرزمینی مصرف در حوزه کشاورزی صورت می‌گیرد لذا باید در حوزه کشاورزی سرمایه‌گذاری انجام شده و ر این حوزه تغییر رویکرد جدی انجام دهیم.

: وضعیت سدهای دیگر مانند سد کارده یا ارداک چگونه است؟

قندهاری: در سال‌های اخیر بنا شد تا از کیفیت سد کارده به نحو احسنت استفاده شود. توسعه بالا دست این سد بهم ریخته است. لذا بخشی از این سد هر ساله در اختیار شهرداری قرار گرفته و در ازای آن، آب‌های کیفی در اختیار ما برای ورود به سیستم شبکه آبی شهری قرار می‌گیرد. آب سد ارداک  نیز کیفیت خوبی دارد و برای مصرف مشهد استفاده می‌شود.

: اما عمده مصرف مشهد بر عهده سد دوستی است?

قندهاری: بله عمده این حوزه بر عهده سد دوستی است.

: زمانی بحث انتقال آب از دریای عمان داغ شده بود اما گویا به فراموشی سپرده است?

قندهاری: نه اتفاقا اصلا این طور نیست. شما گستره ناهمگون شرق کشور را با هم مقایسه کنید. بحران آب تنها برای مشهد نیست. بخش عمده‌ای از استان از سیستان و بلوچستان، بخش اعظمی از خراسان جنوبی و بخشی از مشکلات مشهد درگیر بحران آب است.

شما آب بطری را به قیمت لیتری دو هزار تومان می‌خرید. پس هر مترمکعب همین آب بطری می‌شود دو میلیون تومان که من و شما به راحتی در قالب  بطری خریداری می‌کنیم. طبق تحقیقات و برآوردها قیمت تمام شده هر مترمکعب  اگر از دریای عمان منتقل شود بیست هزار تومان خواهد شد. شما دو میلیون تومان را با بیست هزار تومان مقایسه کنید؟ این بحث صرفه اقتصادی هم هست.

: یعنی در حال پیگیری جهت انتقال آب از دریای عمان به مشهد هستید؟

قندهاری: در آخرین جلسه‌ای که به همراه وزیر بر روی موضوع صحبت شد گام‌های خوبی برداشته شد. خط انتقال آب از عمان خط عمان مانند سایر پروژه‌های آبی ریسک‌های زیادی دارد. برای ما مهم‌تر منابع مالی آن است. دولت در حال حاضر این امکان مالی را ندارد اما با توجه به صرف اقتصادی با همین قیمت‌های کنونی این پروژه از لحاظ اقتصادی به صرفه است. در حال حاضر هم در حوزه تحقیقاتی را پشت سر گذاشته‌ایم و منتظر ورود سرمایه‌گذار خصوصی به این موضوع هستیم.

: چه زمانی را برای انجام این پروژه تخمین می‌زنید؟

قندهاری: اگر ساز و کار مالی آن چیده شود در کمتر از 10 سال امکان اجرایی کردن این پروژه وجود دارد. امیدواریم این موضوع اتفاق بیافتد تا عمده روستاهای ما که دچار کم آبی و یا به تدریج دچار بی‌آبی شده‌اند از این بحران نجات پیدا کنند.

: این روزها اظهارنظرهایی پیرامون وضعیت آب، مافیای سدسازی و.... انجام می‌شود. موضع شما در این باره چیست؟

قندهاری: شما می‌توانید در کنار بنشینید و انتقاد کنید و نقد کنید از مافیا و.. سخت بگوییم. اما وقتی در مسئولیت قرار بگیرید و جایگزینی وجود ندارد و راهکارهای دیگر غیرعملی است مجبور هستید با وجود ریسک‌ها به آن سمت بروید. پیرامون بحث مافیای آب و سدسازی هم  خیر. معتقدم چنین چیزی وجود ندارد و بنده این موضوع را تائید نمی‌کنم.