به روایت تاریخ، قدمت عزاداری برای امام حسین(ع) در مشهد به زمان حضور امام رضا(ع) در این شهر می‌رسد، اما مراسم عزاداری به‌روال امروزی را به‌اوایل قرن چهارم و به‌دوره حکومت آل بویه نسبت می‌دهند، صدالبته که رشد مراسم عزاداری محرم در دوره صفویه صورت گرفته است، به‌طوری که در اواخر قرن دهم رواج مراسم عزاداری ماه محرم در مراکز شیعی از جمله مشهد مشاهده می‌شده است.

همین موضوع سبب شده، تمیز دادن آداب و رسومی که ویژه مشهد است، کمی دشوار به‌نظر برسد، برای کسب اطلاعات بیشتر از جزئیات آداب و رسوم مردم مشهد در برگزاری مراسم عزاداری امام حسین (ع) به‌سراغ مسعود نبی‌دوست، پژوهشگر تاریخ و هویت مشهد رفتیم که مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

*: مهم‌ترین مراسم عزاداری در مشهد چیست؟

قطعا مهم‌ترین مراسم، ایام تاسوعا و عاشورا در مشهد و در کل ماه محرم و صفر مراسمی است که در حرم برگزار می‌شود، با اهتزاز پرچم سیاه بر گنبد حرم مطهر رضوی و همچنین تعویض پوشش ضریح و سیاه‌پوش شدن سراسر صحن‌ها و ایوان‌های حرم این مراسم آغاز می‌شود.

همچنین در این ایام، نقاره‌خانه به نشانه ایام حزن و اندوه انجام نمی‌شود، علاوه بر این،  مراسم خطبه‌خوانی در شب عاشورا از دیگر مراسم‌ این ایام است که از گذشته همیشه به نام حاکم زمان خوانده می‌شده است.

جالب است بدانید که این مراسم یکی از مقدمات انقلاب مشهد هم بوده است، به‌طوری که شب عاشورای سال ۵۷، آیت‌الله خامنه‌ای این خطبه را به نام امام (ره) خواندند و همان شب هم همه مجسمه‌های شاه در سراسر مشهد به‌زبر کشیده شد.

مقام معظم رهبری در شب عاشورای سال 57، امام هشتم (ع) را خطاب قرار می دهند و گفتند، «یا بن رسول‌الله! از شما معذرت می‌خواهم که طاغوتیان هرساله مراسم امشب را در کنار حرم شما برپا می‌کردند، درحالی‌که نه به شما ایمان داشتند و نه به جدتان حسین (ع)، ما خراسانی‌ها فقط نظاره‌گر آنها بودیم، نه چاره‌ای داشتیم و نه توانی،. ساکت بودیم.» سپس روی سخن را به فرماندار نظامی مشهد و استاندار کردند و گفتند، «نکته‌ای را از تاریخ انقلاب فرانسه به‌شما یادآوری می‌کنم. حاکمان فرانسه در آن زمان انتظار سقوط حکومتشان را نداشتند، 20 روز پیش از پیروزی انقلاب فرانسه خیرخواهان، حاکمان را به‌تسلیم در برابر اراده ملت فراخواندند، اما آنان بر لجاجت و تکبر خود پافشاری کردند، انقلاب برخلاف میل حاکمان پیروز شد، اینک یکی دو ماه بیشتر به‌پیروزی ما نمانده است، شمارا نصیحت می‌کنم و می‌گویم با مردم به‌نیکی رفتار کنید.»

علاوه بر این، ما در مشهد برگزاری مراسم شام غریبان را داریم که با حضور کلیه خدمه آستان قدس رضوی اعم از خادم، کفشدار، دربان، نگهبان، حفاظ و فراش، در محل اداره مرکزی آستان قدس تا حرم مطهر برگزار می‌شود.

البته نکته‌ای که نباید درباره آیین‌های مشهد در ایام عزا فراموش کرد، این است که با توجه به‌اینکه به‌روایتی بیش از ۷۰ درصد مشهد موقوفه است، ما موقوفه‌های متعددی هم درباره عزاداری این ایام داریم که چه در داخل حرم مطهر و چه در سطح شهر مبنای برگزاری مراسم مختلف هستند.

*: آیا هیات‌های عزاداری در مشهد، آداب و رسوم خاصی در این ایام دارند؟

به دو نکته در این زمینه باید توجه کرد، اول اینکه در مشهد برخلاف سایر شهرها مقصدی برای حرکت هیئات وجود دارد که همین مسئله سبب ایجاد رسوم خاصی شده، علاوه بر این، ما در مشهد حضور هیات‌های مهاجر از شهرها و کشورهای دیگر را داریم که شاهد رسوم آنها هم هستیم، به‌عنوان مثال، در مشهد، هیات‌هایی از نجف و کربلا، هندوستان، پاکستان و افغانستان را داریم که نوع و سبک عزاداری منحصر به فردی دارند، به‌عنوان مثال، رسم مشعل‌گردانی نجفی‌ها که هر سال در مشهد برگزار می‌شود از آیین‌هایی است که بازتاب زیادی در رسانه‌ها دارد.

همچنین، هیات ترک‌های مشهد مراسمی با عنوان «شاه‌ حسین‌ گویان» دارند که در لهجه ترکی به‌آن «شاخسِی» گفته می‌شود، در این مراسم، عزاداران چوب مخصوصی دارند که آن را به‌صورت هماهنگ از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند، وقت که چوب به‌سمت پایین آورده می‌شود، گروهی با صدای بلند ندای «شاخسِی» (شاه‌ حسین) و زمانی که چوب به‌سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای «واخسِی» (وای‌ حسین) سر می‌دهند.

*: در قدیم آیا گروها یا اقشار خاص مشهد، هئات خاصی داشته‌اند؟

در بین ساکنین مشهد بله، به‌عنوان مثال، طبق بررسی‌ها، بسیاری از هیئات مشهد در قدیم متعلق به‌داش مشتی‌ها، عموهای محلات و به‌اصطلاح لوطی‌ها شهرت داشتند، برخی از این افراد ب وجود اینکه در طول ‌سال تناسبی با هیئات نداشتند، ولی ارادتشان به‌خاندان اهل بیت(ع) بسیار بود و در این ایام، آنها را پای کار می‌آورد، خیلی از این افراد هم صاحب عَلَم و حتی علم‌کش‌های مشهوری بودند.

*: به‌برخی از اصطلاحاتی که هیات‌های عزاداری در مشهد از آن در ایام محرم و صفر استفاده می‌کردند، اشاره کنید؟

هنوز هم در بین هیات‌های قدیم مشهد اصطلاحی با عنوان «بازار رفتن» وجود دارد،. یعنی هیئات هنوز هم که به‌سمت حرم می‌روند، از اصطلاح بازار رفتن استفاده می‌کنند.

 ریشه این اصطلاح هم به‌زمانی برمی‌گردد که هیئات از دور میدان امام رضا (ع) و از سمت بازار بزرگ مشهد (یا از سمت سرشور یا از سمت نوغان) به سمت صحن کهنه (انقلاب) می‌رفتند، حتی به‌اعتقاد برخی از پژوهشگران قدیم مشهد اصطلاح «سرشور» که بر یکی از محلات قدیم مشهد باقی مانده، به‌خاطر این است که در این محل حمامی برای شستن سر قمه‌زنان ایام عزاداری وجود داشته است.

*: در رابطه با سنت علم‌کشی هم توضیح می‌دهید؟

علم‌ها قبل از شروع ایام محرم بسته می‌شد که این خود یک مراسم خاص داشت و در هیات‌ها انجام می‌شد، این علم‌ها بسیار مورد احترام هیاتی‌ها بوده و به‌نوعی نشانه و علامه حضور و قدمت هیات محسوب می‌شد، برای همین هم طبق رسم، علمی که باسابقه‌تر بوده، به‌عنوان علم آخر وارد بازار می‌شد، البته طبعا همین مسئله هم در هنگام ورود به‌بازار سبب اختلافاتی بین هیات‌ها می‌شده است.

البته ما در بین هیئای‌های قدیمی عقایدی هم درباره علم‌ها داشته‌ایم، به‌عنوان مثال، معروف است، اگر علمی در هنگام جابه‌جایی زمین می‌خورد، تا قبل از اینکه قربانی‌ای جلوی علم زمین نمی‌زدند، آن را تکان نمی‌دادند، البته به‌جهت رعایت احترام علم و همین‌طور به‌جهت اینکه همیشه افراد توانمند علم‌ها را حمل می‌کردند، معمولا این اتفاق خیلی کم رخ می‌داد.

همچنین ما در مشهد سنتی داریم که وقتی علمی به‌حرم نزدیک می‌شود، علم‌کش به‌نشانه عرض ارادت به‌حضرت رضا(ع)، علم را به‌سمت حرم کج می‌کند و به‌اصطلاح به‌حضرت سلام می‌دهد.

*: رسوم خاصی که در گذشته توسط هیات‌های عزاداری مشهد اجرا می‌شد و اکنون نیز توسط برخی از هیات‌ها برگزار می‌شود، کدام است؟

معمولا یکی از رسم‌های کهن در مشهد مربوط به‌احترام به‌بزرگان و سادات است، به‌همین دلیل ما در برخی هیئات سنت حرکت پیشاپیش سادات، میرزاها ( کسانی که از سمت مادر سید هستند) و ریش‌سفیدان بازار را داشته‌ایم، علاوه بر این، در داخل روضه‌های خانگی هم حتی تا چند سال اخیر مرسوم بود که وقتی ذکر «ابالفضل دخیلم» را می‌خواندند، افراد خودشان را موظف می‌دانستند که سادات را به‌جلوی هیات بفرستند.

همچنین، در بین دسته‌های سینه‌زنی مشهد در شب‌های عزاداری معمولا سنت «دو دمه» مرسوم بود، کمابیش هنوز هم در برخی هیات‌های قدیمی مرسوم است، روش دو دمه هم به این صورت بوده که یک شعر دو یا چهار بیتی را بین دو گروه تقسیم می‌کنند و دو گروه به‌نوبت ابیات مربوط به‌خود را می‌خوانند، زمانی که هر گروه ابیات خود را می‌خواند و سینه می‌زند، گروه دیگر به‌سمت حرم حرکت می‌کند و بالعکس.

انتهای پیام/