قدس آنلاین: به باور اندیشمندان، صحیفه سجادیه که مجموعه‌ای از دعاهای امام سجاد(ع) است، پس از قرآن مجید و نهج‌البلاغه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین گنجینه بیان حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود. این زبور آل محمد(ص) تنها راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه او نیست، بلکه دریایی از معارف است که در آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، احکام شرعی و... به دلیل شرایط سیاسی حاکم در آن زمان در قالب دعا مطرح شده است.
یکی از این مضامین مهم و کاربردی در جامعه، اندیشه سیاسی در کلام امام سجاد(ع) است. به همین منظور با دکتر ابراهیم برزگر، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی و نویسنده کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی صحیفه سجادیه» به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.
می‌توان از صحیفه سجادیه مطالب بکر سیاسی استخراج کرد
دکتر ابراهیم برزگر در مورد اندیشه سیاسی صحیفه سجادیه می‌گوید: در این خصوص چند نکته را می‌توان برجسته کرد. نخست اینکه همه افراد، صحیفه سجادیه را به عنوان متنی که بی‌شک تمام و کمال از جانب امام سجاد(ع) صادر شده است، می‌شناسند. این در حالی است که در مورد برخی از احادیث این تردید وجود دارد که از ناحیه امام معصوم صادر شده‌اند یا نه.
او اضافه می‌کند: صحیفه سجادیه را اغلب به عنوان یک متن دعا، نیایش، رابطه انسان با خدا و یک متن اخلاقی، عرفانی و سیر و سلوکی می‌شناسند؛ اما به عنوان یک دانش‌پژوه علوم سیاسی نگاه جدیدی به متن صحیفه سجادیه داشته و این پرسش را مطرح کردم که آیا می‌شود از صحیفه سجادیه سیاست، اندیشه سیاسی و علوم سیاسی هم استخراج کرد؟ آیا می‌شود رابطه‌ای بین عرفان و سیاست برقرار کرد؟ با این نگاه سراغ صحیفه سجادیه رفتم و برای خودم هم بسیار جای تعجب داشت که حجم عظیمی از مطالب بکر، جالب و نکات بدیع در خصوص سیاست، فقه سیاسی، عرفان و رابطه دین و سیاست را بتوان از صحیفه سجادیه استخراج کرد.
این استاد علوم سیاسی در ادامه بیان می‌کند: نکته دیگر در مورد صحیفه سجادیه رابطه عرفان و سیاست است. در رابطه عرفان و سیاست دو دیدگاه وجود دارد. یک دیدگاه بر این باور است که عده‌ای معتقدند عرفان و سیاست هیچ رابطه‌ای با هم ندارند و در واقع سیاست مربوط به دنیای فانی و مسائل مادی است و به رابطه انسان با دیگران و انسان و اجتماع و دولت ارتباط دارد، اما عرفان رابطه انسان با خدا و در مورد آخرت است. بنابراین سیاست درباره عالم فنا و عرفان مربوط به عالم بقاست و اصولاً عارف کسی است که زهد داشته باشد.
می‌شود سلوک عارفانه داشت و به سیاست نیز پرداخت
دکتر برزگر عنوان می‌کند: نکته دیگر امکان است. گروهی قائلند که ممکن است رابطه‌ای بین عرفان و سیاست برقرار شود و امکان تولید مفاهیمی با عناوین سیاست اخلاقی و عرفان مثبت وجود دارد. عرفان مثبت به این معناست که عارف می‌تواند در عین حالی که هیچ وابستگی به دنیا ندارد با مسئولیت سیاسی‌اش به جامعه، به همنوعان و دیگران کمک کند، بنابراین دیدگاه دوم امکان رابطه عرفان و سیاست است.
عضو شورای نظریه‌پردازی دانشگاه علامه طباطبایی توضیح می‌دهد: در بررسی این دیدگاه و امکان رابطه عرفان و سیاست و در نهایت با اتکا به صحیفه سجادیه نشان دادیم عرفان مثبت و عرفان برخاسته از متون غنی امامان معصوم(ع) این امکان را به ما می‌دهد که هم انسان سیر و سلوک عارفانه داشته باشد و هم به سیاست، اجتماع و سرنوشت دیگران بپردازد. دیگر اینکه متن صحیفه سجادیه فقط دعاست، یعنی این کتاب ادعیه امام سجاد(ع) است. در اینجا باید مکثی کرد تا ببینیم دعا در اصل چیست؟ معمولاً دعا متنی است که صعود دارد، بنابراین آن را به قرآن صاعد تعبیر کرده‌اند. زیرا اگر قرآن متنی است که از جانب خداوند برای بندگانش نزول داشته است دعا نیز از جانب بندگان به سوی خداوند صعود می‌کند. دعا بنا بر آنچه در کتاب احقاق‌الحق آیت‌الله مرعشی آمده، یکی از ۱۲ مصداق ذکر خداست، بنابراین دعا رابطه انسان با خداست.
صحیفه سجادیه تنها منفذ مبارزه با دستگاه اموی بود
این کارشناس علوم سیاسی تصریح می‌کند: در صحیفه سجادیه اتفاق بدیعی افتاده است. به این معنی که امام سجاد(ع) به دعا به عنوان تنها منفذ، ساز و کار و تنها امکان مبارزه علیه ظلم یزید و سلسله اموی نگاه کرده است، یعنی امام سجاد(ع) این امکان را نداشت که دست به هر کاری بزند. قدرت عملی نداشت و دشمنان هم ممانعت می‌کردند ولی این دشمنان نمی‌توانستند مانع حرف زدن امام سجاد(ع) با خدا شوند، بنابراین امام چهارم شیعیان هم از تنها منفذ و امکان موجود که صحبت کردن با خدا باشد، استفاده کرده و کار بسیار عظیمی انجام داده است.
برزگر خاطرنشان می‌کند: ایشان در واقع به آموزش اعتقادات اسلامی، اخلاقیات اسلامی و احکام دینی پرداخته و پروژه قدرت‌افزایی خود را پیش برده است، بنابراین دعا به ذات، سازوکار سیر و سلوک و ذکر خداست ولی امام سجاد(ع) از آن به عنوان سازوکاری برای مبارزه علیه ظلم استفاده کرده است.
او ادامه می‌دهد: نکته دیگر در مورد صحیفه سجادیه این است که دعا را در آن به عنوان کنش گفتاری در نظر بگیریم. کنش گفتاری ادبیاتی نظری دارد به این معنا که در واقع گفتار یا حرف زدن، عمل است. در واقع زمانی که حرف می‌زنیم دست به ارتکاب عملی زده و عملی را انجام داده‌ایم بنابراین از آن با عنوان کنش گفتاری یاد می‌کنیم. امام سجاد(ع) وقتی به طور نمونه دعا می‌کند که خدایا به ظالمان را به ظالمان مشغول کن، درست است که دعا می‌کند که خدایا این کار را بکن، ولی تلویحاً به پیروانش آموزش می‌دهد که باید بین ظالمان اختلاف انداخته و ظالمان را به جان ظالمان بیندازید. یعنی از دل این دعا یک راهبرد سیاسی در می‌آید.
امام سجاد(ع) از دعا برای آموزش اعتقادات استفاده کرد
نویسنده کتاب «درآمدی بر اندیشه سیاسی صحیفه سجادیه» عنوان می‌کند: در این دعا امام سجاد(ع) به یک عمل فراخوان کرده و به‌صورتتلویحی و تصریحی پیروانش را به عمل یا سلسله عملیاتی دعوت می‌کند و هیچ فردی هم نمی‌تواند مانع امام سجاد(ع) شود؛ پس دعا به مثابه یک کنش گفتاری است. دیگر اینکه امام سجاد(ع) از دعا به مثابه سازوکاری برای آموزش اعتقادات و اصول آن استفاده کرده و تنها ارتباطی که با پیروان و شیعیان داشته از طریق دعا بوده است.
دکتر برزگر می‌گوید: امام سجاد(ع) کلاس‌هایش را غیرمستقیم از طریق این دعاها برگزار می‌کرد. به طور نمونه می‌بینیم امام سجاد(ع) کسی است که برای نخستین بار صلوات را به عنوان سنت مسلح تشبیه و تبیین می‌کند. البته صلوات فرستادن در آیات قرآن هست ولی امام چهارم شیعیان آن را به یک سنت و گفتمان مسلح تبدیل می‌کند. مثلاً در بعضی از دعاهایشان هر فرازی که ذکر می‌کند، یک صلوات می‌فرستد. با تعمدی کاملاً عامدانه در صحبت‌ها و دعاها، امام سجاد(ع) صلوات فرستادن را به یک سنت مسلح در بین مسلمانان تبدیل می‌کند زیرا در واقع در صلوات آموزش اعتقادات توحید، معاد، نبوت و امامت وجود دارد.
عضو پیوسته کرسی علمی علوم سیاسی بیان می‌کند: امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه از این نوع کارهای زیرکانه انجام داده است. او بر صلوات فرستادن تأکید می‌کند زیرا وقتی صلوات می‌فرستیم به‌صورتتلویحی به مشروعیت اهل بیت(ع) برای حکومت اقرار می‌کنیم به همین خاطر است که برخی از زبیریان در مکه ۴۰ جمعه نماز جمعه اقامت کردند بدون اینکه شهادت و صلوات بر محمد و آل محمد بدهند. وقتی به آن‌ها گفتند چرا این کار را می‌کنید، گفتند: وقتی صلوات بفرستیم تلویحاً به حقانیت آن‌ها اقرار می‌کنیم و نمی‌خواهیم چنین کاری را بکنیم؛ پس صلوات کاملاً یک بحث سیاسی است.
او یادآور می‌شود: محور بعدی اخلاقیات است. یعنی امام سجاد(ع) اخلاقیات اسلامی را از طریق دعا به پیروانش آموزش می‌دهد و محکومیت تمایلات منفی را هم از همین طریق نشان می‌دهد. محور بعدی احکام و فقه سیاسی است. امام سجاد(ع) این امور را هم از طریق دعا انجام داده است. دعا در صحیفه سجادیه می‌تواند الگویی جامع از اندیشه سیاسی اسلام به ما ارائه دهد و این الگو سه محور بینش‌های سیاسی، گرایش‌های سیاسی و کنش‌های سیاسی را شامل می‌شود.
دکتر برزگر در پایان تصریح می‌کند: نیایش و دعا یکی از نیازهای فطری و ذاتی انسان است. دعا غذای روح انسان است و انسان به‌ویژه انسان مدرن که تحت تأثیر تمدن مادی غرب قرار گرفته و صرفاً به نیازهای مادی و فیزیکی‌اش توجه کرده و سعادت را سعادت مادی تعریف کرده است هم باید به جسم و هم به روحش غذا بدهد. غذای روح انسان در واقع دعاست و صحیفه سجادیه می‌تواند معنویت‌گرایی انسان مدرن یا بحران معناگرایی و معنویت‌گرایی او را برطرف کند و مجالی برای عرفان‌های کاذب نگذارد. متنی مانند صحیفه سجادیه می‌تواند این نیاز را از منبعی اصیل و مطمئن برطرف کند و اخلاق و اخلاق‌گرایی را در روح سیاست بدمد.
نظر شما