قدس آنلاین: ملاک و معیار ارزش‌گذاری و ارزیابی رفتار جامعه و حاکمیت در حکومت اسلامی، مفاهیم و ارزش‌های دینی است؛ نمی‌توان کارگزار حکومت دینی بود و برخلاف مسیر دین حرکت کرد. در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام دکتر احمد غلامعلی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث به ویژگی‌های مسئولان در حکومت اسلامی و نحوه برخورد با تخلفات و کجروی‌های آن‌ها با نگاهی به فرمایشات گرانقدر امیرمؤمنان(ع) پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

بصیرت، شرط نخست مسئولیت در حکومت اسلامی

حجت‌الاسلام غلامعلی با بیان اینکه ویژگی‌های مسئولان در حکومت اسلامی را می‌توان از چند جهت مورد بحث قرار داد، می‌گوید: بر اساس آنچه در نهج‌البلاغه آمده است، مسئولان در چنین حکومتی باید بصیرت داشته باشند؛ «اَلا وَ لا یَحمِلُ هذَا العَلَمَ اِلاّ اَهلُ البَصَرِ وَ الصَّبر»؛ پرچم انسانیت، اسلام و توحید را آن کسانی که دارای این دو خصوصیت هستند، می‌توانند به دست گرفته و بلند نگه دارند؛ بصیرت و صبر؛ این صبر به معنای پایداری، مقاومت و ایستادگی کردن برای رسیدن به اهداف است. او اضافه می‌کند: مورد دیگر وجود و تجهیز به دانشی است که برای هر کاری لازم است؛ حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «لَا یَنْبَغِی أَنْ یَکُونَ الْوَالِی الْجَاهِلُ فَیُضِلَّهُمْ بِجَهْلِهِ»؛ جایز نیست نادان زمامدار مسلمانان شود تا به نادانی خویش آنان را به گمراهی برد؛ البته این دانش به معنای دانش علوم اسلامی و قرآن نیست؛ مهم این است که به تخصص افراد و دانشی که برای آن کار لازم است اهمیت داده شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، ویژگی دیگر مسئولان از زبان امیرالمؤمنین(ع) را داشتن عدالت می‌داند و بیان می‌کند: از حضرت علی(ع) در کنزالعمال نقل شده که فرمودند: سه ویژگی است که در هر پیشوایی وجود داشته باشد، می‌توان پذیرفت که به امانت خود وفادار مانده است؛ زیرا علی(ع) حکومت را امانت می‌دانست. این سه ویژگی عبارتند از اینکه در حکم خود عدالت روا دارد، از مردم خود را نپوشاند و راحت در دسترس مردم باشد و قوانین الهی را درباره اشخاص دور و نزدیک یکسان برپا دارد.

هم نظارت عمومی، هم نظارت خصوصی، هم خودکنترلی

دکتر غلامعلی یادآور می‌شود: در خطبه ۱۷۳ نهج‌البلاغه همچنین داریم که «إِنَّ أَحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الْأَمْرِ أَقْوَاهُمْ عَلَیْهِ وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللَّهِ فِیهِ»؛ سزاوارترین مردم به حکومت قوی‌ترین آن‌ها به آن و داناترین به فرمان خداوند است. بر این اساس، ویژگی دیگر مسئولان توانمندی جسمی و روحی است؛ یک مسئول شاید عالم باشد، بصیرت هم داشته باشد، اما به دلیل کهنسالی یا مشکلات دیگر توانمند نباشد. در برخی روایات از امام علی(ع) داریم «آله الرّیاسه سعه الصّدر»؛ وسیله ریاست سعه صدر است. انسان توانمند ظرفیت و سعه صدر دارد؛ اگر ظرفیت نداشته باشد برای مسئولیت هم شایسته نیست. سلامت از آلودگی‌های نفسانی و خصلت‌های غیرانسانی دیگر ویژگی مهم فردی یک مسئول است. او باید فردی باشد که در جان و اموال مردم بخیل نباشد و سلامت اخلاقی و مالی داشته باشد.

او به نحوه مواجهه با مدیران متخلف در سیره امام علی(ع) نیز اشاره کرده و توضیح می‌دهد: در جامعه اسلامی باید پیشگیری وجود داشته باشد و این پیشگیری با نظارت اتفاق می‌افتد. حضرت علی(ع) نظارت‌های مختلفی داشتند؛ یکی از نظارت‌ها، نظارت عمومی بود که مردم پای کار آمده و کاستی‌های مسئولان را مطرح و امام نیز با آنان برخورد می‌کردند. حالت خودکنترلی نیز وجود داشت؛ علی(ع) به فرمانداران مختلف توصیه به تقوا، یاد آخرت بودن و در نظر داشتن روش پیشینیان می‌کردند. ایشان نظارت‌های خصوصی را از طریق «عیون» یا همان بازرس‌های مخفی انجام می‌دادند؛ حس نظارت و آن هم نظارت مؤثر توسط مدیر بسیار مهم است. با این پیشگیری‌ها اگر مسئولان انحرافاتی داشتند، حضرت اهل تعارف با آن‌ها نبودند.

اگر حمایت مردم کم شود، حکمران آسیب می‌بیند

او می‌افزاید: از نظر حضرت علی(ع) ارزش حکومت اسلامی از افراد بسیار بالاتر است؛ به همین دلیل می‌بینیم که حضرت با مسئولان متخلف بسیار تند برخورد کرده، برخی از آن‌ها را عزل می‌کنند و بیت‌المال را از آن‌ها بازپس می‌گیرند. از قول ایشان آمده است: «لَئِنْ بَلَغَنِی أَنَّکَ خُنْتَ مِنْ فَیْءِ الْمُسْلِمِینَ شَیْئاً صَغِیراً أَوْ کَبِیراً، لاَشُدَّنَّ عَلَیْکَ شَدَّه تَدَعُکَ قَلِیلَ الْوَفْرِ، ثَقِیلَ الظَّهْرِ ضَئِیلَ الاْمْرِ»؛ به خدا سوگند می‌خورم، سوگندی راست که اگر به من خبر رسد که در غنایم مسلمانان و بیت‌المال به اندک یا بسیار خیانت کرده‌ای، چنان بر تو سخت گیرم که کم مایه مانی و بار هزینه عیال بر دوشت سنگینی کند و پریشان فکر شوی.

این پژوهشگر به حقوق متقابل مردم و مسئولان نیز اشاره کرده و تشریح می‌کند: امام علی(ع) این حقوق را دو طرفه می‌دانند؛ از طرف دیگر حقوق خداوند نیز وجود دارد. در این مورد باید بدانیم آن چیزی که باید رعایت شود، حق خداوند است و اگر به مردم هم رسیدگی می‌شود، به این دلیل است که خداوند فرموده است؛ بنابراین نگاه به مردم باید حق‌محور باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث می‌افزاید: امام علی(ع) می‌فرمایند: یک سری حق من بر گردن شما دارم و یک سری حق هم شما مردم بر گردن من دارید. حق مردم بر حکومت این است که حکومت ارتقای فرهنگ، دانش، تربیت مردم، ارتقای وضع رفاهی مردم را انجام دهد؛ از آن طرف هم باید عدالت در دسترس بوده و آرمانی و شعاری نباشد. حکومت هم بر گردن مردم حق دارد. مردم وقتی می‌بینند حکومت برای انجام حقی که بر گردن آن‌هاست تلاش می‌کند، باید به اوامر حاکمان گردن نهند. برای همین علی(ع) می‌فرمایند: «آفه المُلْکِ ضَعْفُ الحِمایه»؛ اگر حمایت مردم کم شود آسیبی برای حکمران است. مردم باید خیرخواه آن‌ها باشند. اگر مشکل و ضعفی است با تمام خلوص نیت خود، باید به حکومت آن ضعف‌ها را گزارش دهند و برای حکومت خیرخواهی کنند.