امام خمینی(ره)، به عنوان حکیمی متأله با استفاده از مبانی کلامی و تفکرات دینی، ضمن بیان دیدگاه بدیع در حوزه شناخت انسان، تصویری روشن از سیر انسان‌ تا تعالی ارائه داده‌اند و با ایجاد رابطه میان مراتب انسانیت و توحید، گام بلندی در ارائه انسان‌شناسی توحیدی و تبیین الگوی عملی آن برداشته‌اند. ایشان با نگاهی جامع به انسان، سعی در ارائه ساختار متعالی انسان موحد و ترسیم عملی آن در بنیان و بنیاد جامعه اسلامی دارند که از آن به ضیافت الهی تعبیر می‌نمایند. در این نگاه، آگاهی، تلاش و همت انسان در وصول به مراتب عالی بسیار مؤثر است. امام خمینی(ره) معتقدند دین اسلام، نقش اساسی در شناخت این مهم و نیز تربیت انسان کامل ایفا می‌کند که نخستین دعوت کننده به سوی آن خداوند است.

حقیقت متعالی انسان در مدار تسلیم، رضا و نگاه دینی شکل می‌گیرد

تلفیق نگرش وحیانی در انسان‌شناسی، نقطه قوت تفکر امام خمینی(ره) است؛ از این رو، در نگاه ایشان مراتب انسان از فرش تا عرش و از مرحله طبیعی تا الهی گسترده است و انسان یگانه وجودی است که جامعیت مراتب را بالقوه با خود همراه دارد. به‌علاوه بررسی رویکرد امام خمینی(ره)، در موضوع مراتب انسانی، دارای لوازم فلسفی، الهیاتی، کلامی و عرفانی است که نتایج عملی در نظام‌سازی و تحول ساختار علوم انسانی اسلامی دارد. ایشان فلسفه و روش متعالی خویش را در جمع بین وحی و عقل بنیان نهاده‌اند؛ از این رو انسان متعالی امام(ره) جامع شریعت‌محوری و عقلانیت نظری واجتماعی است.

با نگاهی به مباحث فلسفی، کلامی و عرفانی امام (ره)، جامعیت اندیشه انسان‌شناسانه ایشان را می‌توان در نقد تعاریف مرسوم و اخذ مراتب و ویژگی‌های متمایز و جامع در تعریف انسان مشاهده کرد. ایشان گرچه به تکمیل تعاریف مرسوم می‌پردازند، اما در افق وسیعشان، حقیقت متعالی انسان از همه جهات نامحدود و غیرقابل ترسیم و ارائه تعریف حقیقی است. امام(ره)، با استناد به روایت «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ» ، نفس را یک امر متعالی وجودی می‌دانند که امکان شناخت آن برای خود انسان هم امر محالی است. تعابیر متفاوت ایشان از انسان، حاکی از این است که آدمی، موجودی عجیب، ناشناخته، پیچیده و غریب است؛ از این رو، «هیچ کس نمی‏تواند تمام حقیقت یک آدم را بشناسد مگر آن کسی که عَصَمَهُ اللهُ تعالی». ایشان که بر درک اسلامی از مفهوم انسان نظر دارند و آدمی را موضوع اصلی و غایت نهایی ارسال رسل و کتب می‌دانند، مقصد اصلی اسلام و صراط مستقیم را «انسانیت» معرفی می‌کنند؛ از این رو، انسانیت و حقیقت متعالی انسان در مدار تسلیم، رضا و نگاه دینی شکل می‌گیرد.

عمل انسان، مظهر کمالات نفس است

گرچه امام خمینی(ره) به مانند حکیم بزرگوار ملاصدرا استکمال انسان را به علم و عمل مشروط می‌کند، ولی نقطه تمایز و نقطه قوت ایشان در تقدم عمل بر نظر، خود را نمایان می‌کند. نظر و عمل که با عناوین مختلفی در فلسفه و اخلاق یاد شده، مهم‌ترین جایگاه و بیشترین تأثیر را در تعالی و تکامل انسان دارند؛ به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد رکن تکامل انسان در حکمت متعالیه است. در نگاه ایشان، علم به‌عنوان منزل ابتدایی و نخستین مقام انسانی، از اهمیت بسیار والا در سیر مراتب انسانی برخوردار است و از مهم‌ترین عوامل تکامل و اشتداد وجودی نفس به ‌شمار می‌رود؛ بااین‌وجود، علم به‌مثابه مقدمه و ابزار تلقی شده تا خود باب ایمان و عمل باشد.

از اختصاصات فلسفه امام خمینی(ره) تأکید مضاعف بر عمل و اولویت بخشیدن آن به نظر است؛ ازاین‌رو، برای رسیدن به مراتب بالای انسانیت، پس از اقامه براهین بر مبدأ و معاد، فهم توحید فعلی، ذاتی و صفاتی و اینکه در عالم غنایی به‌جز غنای حق و قدرتی به‌جز قدرت او نیست و نیز برای ثبت این‌ مفاهیم بر صفحه قلب، باید قوه عامله را نیز تقویت کرد؛ چراکه عمل انسان، مظهر کمالات نفس و علت مفیضه آن است.

امام(ره) علم بدون عمل را حجاب اکبر می‌دانند

فرایند تکامل و شکل‌دهی ساختار وجودی نفس، به‌موجب تکرارِ عملِ مطابقِ دستور عقل و رسوخ آن عمل در نفس، پدید می‌آید؛ ازاین‌رو، عبادت از صور مقربِ انسان به منشأ وجود و موجبِ استکمال نفس به شمار می‌آید. عبودیت پایین‌ترین مرتبه فنای قوا در اراده حق است و به‌تدریج نتایج بزرگ بر این مقام، مترتّب می‌شود تا آنجا که انسان طبیعی، الهی گشته و قلب و قوای آن تسلیم حق شوند. این مرتبه توحید قلبی است و ثمره آن رضا، تسلیم، اطمینان، آرامش قلبی، توکل و صبر است که نتیجه عمل صالح خواهد بود؛ بنابراین، امام خمینی (ره) مکرر بر اولویت نقش عمل تأکید کرده و علم بدون عمل را حجاب اکبر معرفی می‌کنند؛ به دلیل اینکه تنها با اتکا به عقل، مصالح و مفاسد غیبی اعمال و طریق وصول به سعادت و رهایی از شقاوت شناخته نمی‌شود.

ایشان عمل را نسخه اصلاح امراض نفسانیه و ضرورت شریعت می‌داند؛ به همین دلیل، در نگاه ایشان کمال انسان از ناحیه عقل عملی حاصل می‌شود و طی مراتب انسانیت با تلفیق علم و عمل -اولویت عمل- امکان‌پذیر است. عمل جسمانی ثمره علم فقه، عمل نفسانی نتیجه علم اخلاق و عمل عقلانی همراه علم توحید حاصل می‌شود  و اکتساب فضایل صرفاً زمینه‌ساز سیر رحمانی نفس است.(به عبارت دیگر)علم مؤثر در تعالی انسان نه آن وجود ذهنی یا حصول مفاهیم کلی و اصطلاحات علمی، بلکه آن وجود خارجی و حقیقت نوری است و عمل صالح نیز مهم‌ترین عامل قرب الهی و قرب الهی نشانه سعادت و رستگاری است.

انتهای پیام/