حجت الاسلام و المسلمین سید محمد مرتضی عاملی؛ مسؤول موسسه سیره پژوهی و اندیشه های اسلامی و فرزند علامه فقید سید جعفر مرتضی عاملی در گفت وگو  با قدس آنلاین  به بیان نکاتی نو از هجرت تاریخی امام رضا(ع) به ایران پرداخته است.

*آیا آنچه در متون تاریخی از هجرت امام رضا در اواخر جمادی الثانی 201 قمری به ایران مطرح شده، با مستندات تاریخی همخوانی دارد؟

*تا جایی که من تحقیق کرده ام متون تاریخی مبنی بر هجرت امام در این تاریخ نیافته ام. که بخواهم دلیلی بر آن بیابم. یادم هست که جناب جعفریان  در کتاب «حیات فکری و سیاسی امامان شیعه» مطلبی را ذکر نموده بودند مبنی بر اینکه حضرت رضا علیه السلام تا سال 201 در مدینه اقامت داشتند و در ماه رمضان آن سال به مرو رفتند؛ با همه احترامی که برای ایشان قائلیم ولی بنده ندیدم که ایشان شاهد و دلیلی برای این مطلب ایراد نموده باشند؛ علاوه بر آن این مطلب با سایر شواهد و قرائن تاریخی نیز همخوانی ندارد.

*چطور این ادعا را اثبات می کنید؟

در کتب حدیثی آمده که وقتی کار أمین تمام شد و روزگار به کام مأمون شد به حضرت رضا نامه نوشت و از ایشان خواست که به خراسان بروند و حضرت رضا علیه السلام عذرها و دلایل زیادی برای عدم قبول این کار آوردند و این مکاتبه و مراسله همواره ادامه داشت تا آنجایی که حضرت دانستند که او دست بردار نیست؛ پس حضرت با امام جواد علیه السلام که هفت ساله بودند از مدینه خارج شدند و در همین اثنا مأمون نامه نوشت که به سمت کوفه و قم نروند و از همین رو از راه بصره و اهواز و فارس ایشان را بردند تا اینکه به مرو رسیدند؛ وقتی حضرت به مرو رسیدند مأمون از ایشان خواست که امارت و خلافت را به دست بگیرند لیکن حضرت مخالفت فرمودند و صحبت های زیادی رد و بدل شد و نزدیک دو ماه این قضیه ادامه دار بود و حضرت از پذیرش آن سر باز می زدند..

در این روایت چنین آمده که امام جواد(ع) در زمان هجرت امام رضا(ع) هفت ساله بوده اند و از طرفی هم می دانیم که معلوم و مشهور آن است که امام جواد علیه السلام در ماه رمضان یا رجب سال 195 هجری متولد شده اند که ـ اگر مبنای خویش را همین حدیث قرار دهیم ـ با ضمیمه کردن این مطلب معنای آن این خواهد بود که حضرت رضا(ع) در سال 202 هجری از مدینه خارج شده اند. یعنی طبق آن دیدگاهی که تاریخ قبول ولایت عهدی را 201 می داند باید بگوییم ایشان بعد از قبول ولایت عهدی از مدینه خارج شده اند. خب حال چطور بین این روایت و بین قول دیگری که می گوید حضرت جواد هنگام شهادت امام رضا عمر شریفشان هفت سال و چند ماه بوده است؟! که اگر به الارشاد شیخ مفید و الفصول المختاره نگاه کنید این مطلب را خواهید دید، همچنین در دلایل الامامه طبری آمده است که سن حضرت جواد زمان شهادت پدرشان شش سال و اندی بوده است. البته اقوال دیگری هم هست و شاید در لابلای گفتگو به این نکته هم برسیم که نصوصی هم هست که نشان می دهد وقتی امام رضا علیه السلام خارج شدند امام جواد علیه السلام در گهواره  و مهد بودند؛  پس باید اعتراف کرد که نمی شود به همه این نصوص ملتزم بود و چاره ای نداریم جز اینکه برخی را به کناری بگذاریم و آنچه را که شاهد و دلیلی دارد اخذ کنیم.

به هرحال ما نمی توانیم روایتی را که عمر امام جواد را در زمان هجرت هفت سال دانسته بپذیریم، باید در لوازم این قول نیز توقف کرد این مساله نشان می دهد که خروج امام رضا علیه السلام از مدینه بسیار قبل تر از آ201 هجری رخ داده است.

* اگر زمان پذیرش ولایت عهدی در رمضان سال 201 بوده و حضرت در جمادی الثانی به ایران رسیده باشند پس چگونه سال و تاریخ وفات حضرت معصومه(س) را در ربیع الأول سال 201 عنوان می کنند؟  یعنی باید ملتزم به این شویم که حضرت معصومه  حتی حدود دو ماه قبل از رسیدن امام رضا(ع) به مرو رحلت کرده اند.

در مورد تاریخ پذیرش ولایت عهدی مرحوم علامه سید جعفر مرتضی(ره) در کتاب حیات سیاسی امام رضا(ع)   عنوان کرده اند که حضرت وقتی دیدند که مأمون دست بردار نیست از روی اجبار ولایت عهدی را پذیرفتند و به تعبیر برخی حضرت با چشم گریان چنین زیر بار چنین امری رفتند و بیعت ایشان در هفتم ماه رمضان 201 بوده است.  

شما اگر نگاهی به «ذیل تاریخ بغداد ابن النجار» بیاندازید خواهید دید که وقتی حضرت به نیشابور رسیدند مدتی را در آنجا ساکن شدند و حال آنکه مأمون در مرو بود و سپس بعد از مدتی که حضرت در آنجا اقامت داشتند، مأمون دستور داد که حضرت را خارج کنند و به نزد او ببرند.

و البته در عیون اخبار الرضا هم  آمده که شخصی از جد خویش نقل می کند که وقتی حضرت به نیشابور تشریف فرما شدند من تا زمانی که حضرت در آنجا بودند در برآوردن نیازها و کارهای حضرت در خدمت ایشان بودم و وقتی که به سوی مرو خارج شدند من تا سرخس  ایشان را مشایعت کردم. وقتی حضرت از سرخس هم می‌خواستند خارج شوند خواستم مشایعت ایشان کنم که حضرت فرمودند برگرد.

معلوم نیست این مدت اقامت چه مدت طول کشیده است؟ آیا یک ماه بوده یا دو ماه یا سه ماه یا حتی سالی و حتی بیشتر؟

ضمن اینکه ثابت نشده که حضرت در سال 201 هجری از مدینه خارج شده باشند و بلکه بسیاری به عدم صحت این موضوع تصریح کرده اند! برخی گفته اند حضرت در سال 200 بر مأمون وارد شد؛  در عیون اخبار این مطلب هست که گویا از فضل بن سهل نقل می شود که حضرت در سال 200 بر مأمون وارد شد و حال آنکه مأمون در خراسان بود. البته ذهبی هم در سیر اعلام النبلاء و حتی ابن النجار هم در  سال 200 هجری را سال ورود حضرت به نیشابور عنوان کرده اند.

حال با آن متنی که گفته حضرت در سال 200 بر مأمون وارد شدند باز این نکته را باید لحاظ کرد که پیش از ورود بر مأمون در مرو، حضرت چه مقدار در نیشابور و سرخس و سایر اماکن اقامت داشته اند؟

این مطالب ابدا با هجرت حضرت رضا(ع) در  تاریخ 201 هجری همخوانی ندارد. در مروج الذهب مسعودی هم همین سال 200 را سال گسیل داشتن این رجاء به ضحاک به سوی حضرت عنوان کرده است؛ و علامه مجلسی نیز هم در بحار و هم در مرآة العقول سال 200 را سال خروج حضرت رضا علیه السلام عنوان کرده است. که البته ما به همین تاریخ هم اشکال داریم! و به نظر بنده حضرت حتی بسیار قبل تر از این تاریخ به ایران رسیده اند و شواهد آن موجود است.

*شما به شبهه تاریخ وفات حضرت معصومه پاسخ ندادید

شکی که در خصوص مشخص نبودن تاریخ وفات حضرت معصومه مطرح می شود را با مطالعه تاریخ قم شیخ حسن بن محمد بن حسن قمی از مشایخ قم پاسخ می دهم. طبق نقل مولف تاریخ قم وفات فاطمه معصومه در 201 هجری بوده، این نقل را مولف قریب العهد هم آورده است.   

*  آنچه که قطعی است این است که حضرت معصومه سلام الله علیها یک سال بعد از هجرت حضرت رضا به ایران، در قم از دنیا رفته . در تاریخ قم که حضرتعالی به آن اشاره کردید به این مطلب تصریح شده است.

بله. اما ثابت نشده که امام رضا(ع) در سال 201 به ایران آمده باشند که بعد این اشکال به ذهن شما خطور کند که پس لابد وفات حضرت معصومه  می بایست در 202 اتفاق افتاده باشد.

البته ما هیچ دلیل قطعی نداریم که آمدن حضرت معصوم(س) حتما یک سال پس از امام رضا(ع) بوده است. مضافا به تاریخ های دیگری هم اشاره کردم که نشان می داد هجرت امام هشتم(ع) به قبل از سال 201 و حتی قبل از 200 می رسد..

* دلایل شما بر تغییر تاریخ هجرت و اثبات تاریخ دیگر چیست؟

  ببینید ما نصوصی در دست داریم که مفاد آن این است که حضرت در سال 198 در طوس بوده اند و املا می فرمودند و حدیث می گفتند و روایت نقل می کردند و از جمله این نصوص یکی همان روایتی است که برادر دعبل خزاعی شاعر آورده که می گوید در سال 198  امام رضا(ع) برای ما حدیث فرمود؛ وتا سال اواخر سال 200 نزد حضرت اقامت کرده، و پس از اعطای پیراهن خز و فص عقیق و دراهم رضویه از سوی حضرت راهی قم شدیم. همچنین استاد سید محمد رضا جلالی در کتاب تدوین السنه و فهرس التراث خویش به این روایت اشاره کرده ‌ومطالبی بیان کرده که بیانگر این است که مأمون بعد از به قتل رساندن برادرش امین دیگر اجازه نداد  که حضرت رضاع(ع)در مدینه بماند و فورا حضرت را از مدینه خارج کرده تا به نحوی حضرت را در دست خویش و تحت نظارت خود درآورد و شاید هم اصلا مدتها قبل نقشه این ولایت عهدی   را در سر داشته و به محض یافتن فرصت اهداف خود را عملی کرده است. بله البته جای سوال است که چرا از همان ابتدا حضرت را به مرو نکشانده و مدتها خارج مرو و در نیشابور و سایر شهرها ایشان را اقامت داده بود که این خودش بحث جدایی را می طلبد و طبعا با چند دقیقه گفتگو نمی توان به زوایای این کار پی برد.

نکته اینجاست که حسب تصریح این روایت، حضرت در سال 200 هجری دراهم رضویه ای که به نام حضرت مضروب شده بود به برادر دعبل خزاعی هبه فرمود و حال آنکه مشهور و معروف است که این دراهم پس از قضیه ولایت عهدی ضرب شده اند! پس این قول که حضرت در رمضان سال 201 به ولایت عهدی منصوب شده اند با چالش هایی اساسی روبرو خواهد بود. 

علاوه بر این جناب راوندی در الخرائج و نیز ابن حمزه طوسی در الثاقب فی المناقب و جناب بحرانی در مدینة المعاجز حدیثی را روایت کرده اند که در آنجا شخصی به اسم محمد بن میمون می گوید من پیش از خروج ایشان(امام رضا) به سمت خراسان در مکه همراه امام (ع) بودم و به ایشان عرض کردم که قصد رفتن به مدینه دارم و نامه ای بنویسید که با خودم به نزد ابو جعفر امام جواد ببرم؛ راوی می گوید که من به مدینه رسیدم و بینایی ام را هم از دست داده بودم؛ لیکن خادم امام جواد را در حالی که ایشان در مهد و گهواره بودند بیرون آوردند... خب ملاحظه می کنید که این روایت اشاره به این مطلب دارد که حین خروج امام رضا(ع) به سمت خراسان حضرت جواد(ع) در گهواره بوده اند! و از طرفی هم می دانیم که آنچه که مشهور و معروف است این است که حضرت در سال 195 هجری به دنیا آمده اند؛ نتیجه این ضمیمه کردن این دو مطلب چه خواهد بود؟! دیگر خیلی هم دست بالا بگیریم باید ملتزم به این شویم که حضرت در مهد و گهواره دو یا سه سال بیشتر نباید داشته باشند.که البته در اثبات الوصیه مسعودی هم روایتی هست که در سالی که حضرت حجة الوداع به جای آوردند و سپس به سمت خراسان حرکت کردند، امام جواد علیه السلام یک ساله بوده‌اند! که این با وجود حضرت در خراسان آن هم حوالی سال 198 و بلکه قبل تر از آن همخوانی دارد. یعنی جا دارد سال 197 را سال خروج حضرت به سوی ایران بدانیم. لذا مدت اقامت امام رضا(ع) در ایران باید حداقل 5 سال باشد، نه سه سال.