قدس آنلاین: وقف و نذر مسئله‌ای فقهی و شرعی است که از دیرباز در سنن و ملل مختل وجود داشته و همواره مردمان عاقبت اندیش و خیرجو برای بخشی از اموال خود را برای استفاده عموم یا مقصودی خاص وقف یا با نیتی و برای قضای حاجتی نذر می‌کردند.

 موضوع وقف و نذر در ایران نیز از قدیم الایام جاری و ساری بوده و مردم اموال، املاک و مستغلات خود را با نیاتی شخصی و جهت استفاده برای مصرف در حوزه‌هایی همچون مسجد و عبادتگاه، مدارس و دانشگاه، کارونسرا، راه سازی و اماکن عمومی و... وقف کرده اند. موضوع نذر نیز در نزد مردم ایران رایج بوده و هر فرد متناسب با نیت و حاجت خود مالی را نذر می‌کند.

 از آنجایی که موضوع وقف اهمیت بسیار زیادی داشته و هم می‌تواند گره گشای بسیاری از مشکلات به ویژه در ایام کنونی بوده،  هم باعث جاودانگی واقف باشد، در گفت‌وگویی تفصیلی با حجت الاسلام والمسلمین امیر علی حسنلو مدرس حوزه و مدیر گروه تاریخ وسیره مرکز مطالعات وپاسخ گویی به شبهات حوزه‌های علمیه جایگاه ونقش وقف و نذر  در توسعه وتعالی  تمدن اسلامی را بررسی کردیم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانیم:

 معنای فقهی، لغوی و روایی وقف و نذر و اهمیت آن

 از وقف در منابع اسلامی به صدقه جاریه یاد شده است که تا قیامت آثار آن  ادامه خواهد داشت؛ "اذا مات ابن آدم انقطع عمله، الا فی ثلاث، صدقه جاریة، او علم ینتفع به، او ولد صالح یدعو له. [1] " پس از مرگ فرزند آدم  عمل او  تمام می‌شود مگر چند مورد که وقف وفایده های علمی یا رفتار فرزندان صالح که فواید آنها به او مستمراً خواهد رسید.

 وقف، در لغت به معنای اختصاص دادن وحبس ابدی ملک ویادرآمدی از اعیان برای مصرف در امور خاص و در اصطلاح فقهی عبارت است از عقدی شرعی به معنای حبس کردن مال و جاری کردن منفعت یا ثمره آن برای استفاده عموم مردم  یا مورد خاص  اعم از مصرف عایدات آن در راه نشر دین یا برای یکی از اولیای دین اعم از پیامبر(ص) وائمه(ع) یا در امور عام‌المنفعه اعم از بهداشت ودرمان وآموزش و...، بدون دریافت سود یا عوض؛ در وقف برای موقوفه واجرای موارد در نظر گرفته شده، متولی و سرپرستی حقیقی یا حقوقی از سوی واقف تعیین می‌شود.

 نذر نیز همانند وقف از عقود شرعی است که دارای اصول وقواعدی همانند وقف است که می‌تواند موقت یا دائم باشد. وقف ونذر از برترین مصادیق انفاق و نیکوکاری است که ریشه قرآنی دارند و در سامان‌دهی فرهنگی واجتماعی جوامع اسلامی، نقش فراوانی دارد. وقف ونذر از اموری عبادی هستند که قبل از اسلام وادیان دیگر در جوامع بشری و بین پیروان همه ادیان رایج بوده است. بعد از ظهور اسلام این اعمال عبادی تمدن ساز توسط پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) پایه‌گذاری شد و مردم را به این امر تشویق و ترغیب می‌کردند که در راستای آن موقوفات بسیاری بر جای مانده است.

 اشاره به وقف در قرآن کریم

 در قرآن کریم کلمه وقف نیامده است ولی عناوینی همچون صدقه، خیر، برّ، انفاق، احسان در قرآن آمده است، هر یک از این عناوین بر وقف صدق می‌کند. احادیث بسیاری به استحباب وقف اشاره کرده و احکام آن‌را شرح داده‌اند.

 آثار تمدنی، تربیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وقف

 وقف ونذر، آثار تمدنی و  تربیتی، اقتصادی و اجتماعی وفرهنگی فراوانی دارد؛ وقف یکی از مباحث فقهی است که در کتب فقهی به طور مفصل درباره انواع وقف، شرایط صحت و احکام مربوط به آن بحث شده است. وقف ونذر وانفاق، دو عمل عبادی هستند از بنیانهای  مهم فرهنگی واجتماعی در تمدن اسلامی بوده‌اند؛ وقف ونذر ریشه وبنیانهای آسمانی داشته و در ادیان آسمانی دیگر نیز دارای جایگاه مهم  بوده است؛ در بینش قرآنی نیز این اهمیت برای نذر و وقف در نظر گرفته شده است؛ همچنین در روایات اسلامی  نیز به این مقولات توجه ویژه دیده می‌شود.  درباره این موضوعات در فقه اسلامی ابواب خاص و قابل توجه و به عنوان عبادت وباقیات صالحات جاری و دائمی در در نظر گرفته شده‌اند؛ از این رو کتابهای قابل توجهی با عنوان «کتاب الوقف» در میان آثار و رسائل علمی فقهای بزرگ اسلامی درباره این موضوعات عبادی پدیدار گردیده  است.

 از منظر سیره و فقه السیره نیز توجه فوق‌العاده به این موضوع شده است؛ در سیره همه معصومین به وقف اهمیت ویژه دیده می‌شود.  با توجه به اهتمام ویژه به این موضوع بی تردید می‌توان گفت وقف و نذر  وانفاق در تمدن اسلامی جایگاه رفیع داشته وتاثیرات تمدنی این مقولات  چشمگیر و گسترده است. آثار و تاثیرات و فواید بی شمار وقف ونذر در تمدن اسلامی نیاز به بررسی و تدقیق دارد؛ بررسی علمی این مقوله و بررسی‌های دیگر ابعاد آن می‌تواند در زمینه ترویج این فرهنگ در ممالک اسلامی مؤثر واقع شود.

 تنها یکی از زوایای وقف تأثیراتی است که در رونق علم واندیشه وتولید علم بر جای گذاشته است؛ این بعد خود دارای ابعاد وسیع وبی شماری است که تاکنون مورد غفلت واقع شده است. وقف ونذر در گستره تمدن اسلامی دارای برکات فراوانی است و از طرفی وقف ونذر آثار بی مانند و پایداری دارد که تا قیامت دامنه دار است.

 دو اصل عبادی و فقهی وقف و نذر برترین مصادیق احسان و نیکوکاری

 بنابراین می‌توان گفت دو اصل عبادی وفقهی وقف ونذر یکی از برترین مصادیق احسان و نیکوکاری می باشند که در تولید فرهنگی وتمدنی وسامان‌دهی زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان، نقش فراوانی داشته اند. این دو سنت حسنه دراسلام که از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه (علیه‌السّلام) مورد توجه ویژه بوده است، از عناصر وعوامل اثرگذار شکوفایی تمدن و پیشرفت در عرصه‌های گوناگون جوامع اسلامی به شمار می‌روند. از این‌رو، نذر و وقف می‌توانند در جنبه‌های گوناگون حیات اجتماعی و فردی، مانند فرهنگ، اقتصاد و دیگر عرصه‌ها، نقش مؤثر سازنده‌ای داشته باشد.

مصادیق وقف و نذر

 یکی از مصادیق وقف ونذر مراکز بهداشتی و درمانی ومراکز آموزشی ومساجدند که در شکوفایی وترقی تمدن اسلامی نقش مستقیم دارند. درتاریخچه این اعمال عبادی از صدر اسلام می‌توان از بانوی بزرگ اسلام حضرت خدیجه یاد کرد که همه اموال خود را وقف نشر اسلام نمود و دراختیار پیامبر (ص) قرار داد واساس استقرار وپشتوانه اقتصادی  اسلام این اموال بود.

 ابو طالب عموی پیامبر نیز افزون بر جان و توان و اعتبار وجایگاهش که با آن به پشتیبانی از دین برخاست، آنچه از اموال داشت در راه دین وپیامبر ودراختیار رسول خدا قرار داد لذا اولین واقفان را بنده این افراد می‌دانم اگرچه شاید کسی متعرض این موضوعات نشده است، اما واقعیت تاریخ اسلام این است. ضمن اینکه خود پیامبر نیز دارایی واموالی داشت چون تجارت می‌نمود هرچه داشت اموال خود را در کنار اموال خدیجه برای استقرار اسلام سرمایه گذاری فرمود. پس از این موارد در تاریخ گزارش شده است که فردی از تازه مسلمان ها از اهل کتاب یاد کرد که یکی از یهودیان مدینه، پس از پذیرفتن اسلام تمام اموال خود را در اختیار پیامبر(ص) قرار داد و خودش هم در یکی از جنگها به شهادت رسید؛ اگرچه دراین باره نیازمند تحقیق دقیقتر هستیم که چه کسانی در راه اسلام در آغازین روزها اموالی در اختیار پیامبر برای دفاع از اسلام قرار دادند.  ممکن است موارد دیگری نیز یافت شود چنانکه درباره انفاق وزکات وصدقات درباره امیر مؤمنان آیاتی نازل شده است که درحال رکوع در راه خدا صدقه داد، یا افرادی که اسب وشمشیر و سلاح ومرکب برای دفاع از اسلام در اختیار رسول الله قرار دادند.

 نمونه‌هایی از موقوفات و صدقات پیامبر(ص)

 در منابع روایی  موقوفات و صدقاتی از پیامبر واهل بیت علیهم السلام آورده شده که چند نمونه ذکر می‌شود: در کتاب کافی که از منابع وجوامع روایی دست اول شیعه است،  بابی دراین باره در نظر گرفته شده است که قابل توجه بوده وهمین ابواب منشأ نوشته شدن کتاب‌های وقف ونذر وصدقات در منابع فقهی بوده که در جای خود این رویکر قابل تحقیق است. 

بَاب صَدَقَه های پیامبر وفاطمه وامامان معصوم علیهم اسلام؛ دراین باب از موقوفات پیامبر(ص) و حضرت فاطمه و همه ائمه به تفصیل با مدارک ومشخص نمودن متولی و سرپرست برای این موقوفات ومورد مصرف پرداخته شده است؛ موقو فات عام و خاص در این وقف نامه‌ها که از برخی در وصیت نامه‌ها ذکر شده است از جمله نویسندگان این وقف نامه‌ها یا صدقات از سلمان فارسی یاد گردیده است؛ [2] در بعضی از این موقوفات وصدقات که مربوط به حضرت فاطمه اس، از علی بن ابی طالب وفرزندانش حسن وحسین وفرزندان آنها و فرزند ارشد بعنوان سرپرست و متولی موقوفه یاد شده است که می‌توان از آنها استنباط کرد که اموال وقفی باید متولی وسر پرست داشته باشد؛ [3]

از جمله وقف نامه های قابل توجه در سیره اهل بیت پس از موقوفات پیامبر (ص) از وقف نامه امیر مومنان وامام باقر وامام صادق وامام کاظم علیهم السلام می‌توان یاد کرد که دارای حدود شرعی بسیار دقیق و قابل توجه می باشد. [4] همه ائمه در وصیت های خود موقوفاتی ذکر نموده وبرای آنها موارد مصرف خاص ذکر نموده‌اند. این بزرگواران ضمن اینکه خودشان از واقفین بزرگ و اولیه تاریخ اسلام بوده‌اند با تشویق یاران واصحاب خود به نذر وموقوفات، در رونق وشکوفایی تمدن اسلامی کوشیده‌اند.

نقش بانوان در تاریخ وقف و موقوفات بانو گوهرشاد برای امام رضا(ع) به عنوان نمونه

اما این نکته قابل توجه است که از جمله واقفان اولیه اسلام از بانوی بزرگ خدیجه کبری (س) یاد کرده‌اند که نقش اساسی در استقرار دین با این وقف ایفا نمود وموقوفات حضرت فاطمه (س) که هر دوی این نمونه ها برای بانوان مسلمان در تاریخ الگو شده است؛ براساس این الگوهای بی بدیل در تاریخ موقوفات نقش بانوان در وقف را می‌توان به صورت برجسته دید. موقوفات بانو گوهرشاد در محدوده حرم امام رضا علیه السلام که مسجد ومدرسه هایی بنا نموده و وقف کرده است که در رونق و شکوفایی فرهنگ اسلام و تمدن اسلامی نقش عمده داشته است.

به طور کلی برخی از بانوان مسلمان موقوفات عمده ای داشته اند؛ از جمله اینها موقوفات خانم جمیله ذوالفقاری در زنجان که مدرسه دینی و مسجدی به نام «مسجد ومدرسه خانم» را با مهریه خود بنا نموده و وقف کرده است که از این مدرسه بزرگان و مراجعی همچون آیه الله میرزا باقر زنجانی تحصیل کرده واستاد برخی از مراجع بزرگوار فعلی بوده است؛ خدمات آنان پیوسته در تاریخ خواهد ماند و پاداش واجر آن خدمات دینی تا قیامت قطع نشده واز ثواب مستمر آن روح آن بانوان نیز بهره مند و در عالم برزخ برای آنان ترفیع درجات خواهد بود. لذا می توان در موضوع وقف و نذر به صورت جزئی در مورد نقش بانوان تحقیق کرد و سخن گفت وآن را بعنوان تشویق بانوان به این امر خیر و بابرکت یاد کرد.

 اهمیت موقوفات آستان قدس رضوی که باید با کار هنری و مستندسازی برجسته شود

در جهان اسلام  یکی از مهمترین مراکز موقوفات موقوفات آستان قدس رضوی است که بانوان نیز در این موقوفات سهمی دارند. از این موقوفات خدمات بی شماری در گستره تمدن اسلامی حاصل شده است که نیازمند کار فرهنگی، پژوهش ها و کار هنری است؛ به گونه‌ای که می‌توان با ساخت فیلم های مستند و در قالبهای مختلف از کارهای هنری این موقوفات تثایر این موقوفات را ارائه و نقش وقف و موقوفات را در تمدن اسلامی تبیین کرد.

اساسا موقوفات آستان قدس رضوی در گستره تمدن اسلامی بی‌مانند است؛ خدمات موقوفات این آستان شریف نیز واقعاً بی‌مانند است. این عرصه نیازمند پرداخت جدی است که شاید تبیین ابعاد خدمات این آستان وموقوفات آن در تمدن اسلامی و حفظ و نشر مکتب اهل بیت(ع) مقداری کوتاهی شده است. بایسته است دراین باره نیز کارهای هنری ومستندهای رسانه‌ای و نوشته‌ها و رسالات علمی برجسته فراهم شود، شایسته و بایسته است نخبگان علمی حوزوی ودانشگاهی محتواهای علمی در این موضوع تولید کرده و بیشتر دراین باره بنویسند و در ضمن این خدمت علمی شایسته، از اموال و دارائی‌ها وحقوق واعیان خود در این آستان و برای این آستان شریف وقف نمایند.

موقوفات آستان قدس بارها کشور را از بحران ها نجات داده است

خدمات ارزنده و جاودان این آستان مقدس و اجرای مفاد موقوفات وعمل به وصایای واقفین نیز بی نظیر است؛ این آستان مقدس با موقوفات و درآمد آن بارها کشور اسلامی را از بحرانهای بزرگ نجات داده است که درجای خود آن گونه که باید ولازم است تبیین نگردیده است. این آستان در بحران های مختلف از جمله در دفاع مقدس و درامر تولید و خدمات مختلف نقش‌های مهم و بی بدیل داشته است. تنها گوشه هایی از این خدمات برای مردم گفته شده است و ابعاد زیادی هنوز برای مردم ومسلمانان روشن نیست که مناسب است آثار فاخر هنری در تبیین این خدمات تولید شود که در تشویق مردم و خیرین لازم به امر وقف ونذر است. افزون برآن تولیت محترم نیز در تهیه مستندهای بیشتر از خدمات جهانی این آستان مقدس که موضوع  خوبی است ارائه نمایند.

خدمات فرهنگی وتمدنی آستان قدس رضوی بسیار گسترده تر از آن است که دراین مقوله و فرصت تبیین گردد؛ تنها دراین فرصت از محققین ومجموعه تولیت آستان مقدس و مراکز علمی وفرهنگی درخواست می‌شود که به این موضوع درابعاد مختلف بپردازند وتولیدات هنری و علمی به زبانهای بین‌المللی و درفضاهای رسانه ای گسترده منتشر کنند. جای کار و پژوهش علمی و عملی در این عرصه و ظرفیت آن فراوان است. در همین ایام شیوع بیماری کرونا این آستان مقدس خدمات فراوان بهداشتی واجتماعی وحمایتی داشته است که بی بدیل بوده است.

احادیثی از پیامبر گرامی اسلام(ص) در مورد ارزش و اهمیت وقف به عنوان حسن ختام

  «ان مما یلحق المومن من عمله و حسناته بعد موته علما نشره و ولدا صالحا ترکه، و مصحفا ورثه او مسجدا بناه، او بیتا لابن السبیل بناه او نهرا اجراه، او صدقة اخرجها من ماله فی صحته و حیاته و تلحقه من بعد موته» چند چیز است که بعد از مرگ مؤمن پاداش آنها به او می رسد، علمی که از خود به یادگار گذاشته باشد، فرزند صالحی که جاشنین خوبی برای او باشد، قرآنی که به ارث گذاشته باشد، مسجدی که ساخته، منزلی که برای مسافران در راه مانده بنا کرده، نهری که آن را جاری ساخته است و صدقه ای که در حالت حیات و زندگی خود انجام داده باشد.

 و در دیگر روایت می فرماید:

 کسی که در کنار جاده ای برای عابران منزلی بسازد، خداوند در روز قیامت او را بر مرکبی که از گوهر، تزیین شده سوارمی کند و نور صورت او بر تمام نورها برتری می‌یابد تا آنجا که برابر نور حضرت ابراهیم قرار می‌گیرد و مردم  می‌پرسند، آیا این فرشته‌ای از فرشتگان است. هرگز مانند او را ندیده‌ایم و با شفاعت وی هزار هزار انسان به بهشت می روند. [5]

. [1] وسایل الشیعه، ج 13، ص 292/ مسند ابن حنبل، ج 2، ص 272.

[2] . الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌7، ص: 48

[3] .همان

[4] . الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‌7، ص: 50-53

[5] . نهج الفصاحه، ص 183، ح 906.

انتهای پیام/