بالاخره عروس خانم با شرم و حیا آن کلمه معروف را می‌گوید: «با اجازه بزرگ‌ترها، بله!» خنده بر لب‌ها می‌نشیند و بعد، آرزوی خوشبختی برای زوج جوان و توزیع نقل و شیرینی مختصری؛ اما پس از آن مهم‌ترین کار، به زیارت رفتن است و از آقا طلب دعای خیر کردن؛ اینکه سنت جد بزرگوارشان را در حرم او به جا آورده‌اند، خودش برکتی مادام‌العمر دارد برای عروس و داماد. حتماً متوجه شده‌اید که می‌خواهم امروز درباره کدام بخش از تاریخ حرم صحبت کنم؟ ماه مبارک شعبان است و خیلی از زوج‌های جوان همسفر می‌شوند برای رفتن به آشیانه خودشان. در مشهد و در کنار مضجع شریف حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) سنتی دیرینه برقرار است که به «عقد بالاسر» شهرت دارد؛ تقریباً تمام مشهدی‌ها مراسم عقد ازدواج فرزندانشان را در این مکان مقدس برگزار می‌کنند تا نخستین مکانی که عروس و داماد پس از محرم شدنِ به یکدیگر، می‌بینند، حرم و ضریح مطهر ثامن‌الحجج(ع) باشد.

تاریخچه یک رسم دیرینه

تاریخچه عقد بالاسر دقیقاً معلوم نیست؛ یعنی ما نمی‌دانیم از چه زمانی این رسم در حرم به وجود آمد. برخی سفرنامه‌نویسان قدیمی به ویژه سفرنامه‌نویسان دوره قاجار که در آن زمان نوشتن خاطره و سفرنامه خیلی رایج بود، به برقراری این سنت در حرم رضوی اشاره کرده‌اند. مثلاً افضل‌الممالک به ازدواج یکی از نزدیکانش در این مکان مقدس اشاره کمی دارد. به احتمال زیاد این رسم در دوران‌های پیشین هم در حرم مطهر مرسوم بود؛ چنان که در دیگر اماکن مقدسه نیز در طول تاریخ گزارش‌هایی درباره این رسم زیبا و پسندیده می‌توان یافت. رسم عقد بالاسر، به ویژه در دوره صفویه که مشهد رو به رونق گذاشت و مردم می‌توانستند با آسایش و آرامش بیشتری زندگی کنند، با اقبال فراوانی روبه‌رو شد. به نظر می‌رسد در دوره پهلوی اول با توجه به سیاست‌های ضدمذهبی رضاشاه، این سنت در حرم رضوی متوقف شده ‌باشد؛ از آن رو که روحانی‌ها برای انجام چنین اموری، به شدت محدود شده بودند و دفترداران هم مجاز به انجام این کار، خارج از دفترخانه نبودند. با این حال، باز هم افرادی که مایل به انجام این کار بودند می‌توانستند با رعایت سیاست مخفی‌کاری، به منظورشان برسند! ظاهراً این اختناق چنان بود که بسیاری از سالمندان مشهدی که برخی دوره پهلوی اول را به چشم دیده‌اند، به یاد نمی‌آورند چنین مراسمی در آن دوره و در حرم مطهر برگزار شده باشد؛ اما شواهد تاریخی چیزی جز این می‌گویند.

مشکلاتی که باید رفع می‌شدند

با فرار رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰، دوباره عقد بالاسر به شیوه سنتی خودش رایج شد. در آن زمان چنین معمول بود که فقط عروس و داماد به همراه والدین خودشان به حرم مشرف می‌شدند و عاقد مراسم را به سرعت در بالای سر حضرت انجام می‌داد. به دلیل کمی جمعیت و محدودیت وسایل سفر، تعداد زائران در این دوره زیاد نبود. اما با افزایش جمعیت در کنار رونق سریع وسایل نقلیه ، حجم زائران حرم رضوی افزایش یافت و محدودیت‌هایی که در اماکن متبرکه وجود داشت، انجام عقد بالاسر حضرت را سخت می‌کرد؛ به‌خصوص اینکه هنگام این کار، مردم جمع می‌شدند و این تجمع، هم راه‌بندان بود و هم صورت خوشی نداشت. به همین دلیل مدتی چنین مرسوم بود که عروس و داماد به پدر و مادرشان وکالت می‌دادند تا آن‌ها به حرم بروند و مراسم عقد این دو را بالاسر حضرت انجام دهند. یادمان باشد توسعه کمی و کیفی اماکن متبرکه، در حجمی که امروز شاهد آن هستیم، در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی رقم خورد و تا پیش از آن، مجموعه حرم مطهر شامل دو صحن عتیق و نو و نیز مسجد جامع گوهرشاد می‌شد که البته ظرفیت و گنجایش تعداد زائران را در حالت معمول نداشت، چه برسد به شب‌های عید و ولادت که حجم زائران افزایش چشمگیری می‌یافت و دیگر امکان نداشت مراسم عقد در آن برگزار کرد. 

مشکل‌گشایی از موانع عقد بالاسر

در دوران پس از انقلاب، موضوع عقد بالاسر به دلیل ماهیت بسیار عالی و تأثیرگذاری اجتماعی مفیدی که داشت و در واقع به نوعی ترویج‌دهنده سنت ازدواج بود، مورد توجه قرار گرفت و مراسم آن، در مکان‌های مختلف حرم برحسب زمان و ظرفیت برگزار می‌شد. دارالزهد و دارالسیاده، صحن‌های انقلاب و آزادی و جمهوری اسلامی و حتی در یک برهه زمانی، پشت پنجره فولاد محل برگزاری عقد بالاسر شد؛ اما بی‌نظمی‌هایی اتفاق می‌افتاد که موجب شد مسئولان آستان‌قدس به فکر انتظام بخشیدن به مراسم عقد بالاسر بیفتند. در همین راستا، از سال ۱۳۹۰ به بعد، رواق شیخ طوسی در دارالحجه یا به قول زائران زیرزمین حرم، به این کار اختصاص داده شد؛ مکانی مناسب و خالی از هیاهو که می‌توانست به برگزاری بهتر مراسم عقد بالاسر کمک کند. جالب است با وجود تغییر مکان و دور شدن محل برگزاری عقد از بالاسر حضرت، هنوز هم این سنت را در حرم رضوی با نام عقد بالاسر می‌شناسند.