زائران پشت سرشان راه می‌روند، با آن‌ها همنوایی می‌کنند و می‌گریند؛ برخی می‌آیند و درخواست می‌کنند که دقایقی جارو را بگیرند و آن‌ها هم در جاروکشی حرم مطهر شرکت کنند. می‌دانید، اصلاً عالمی دارد خدمتگزاری در حرم رضوی؛ خسته نمی‌شوید؛ اصلاً سختی معنا پیدا نمی‌کند؛ «چون عشق حرم باشد / سهل است بیابان‌ها».
جاروکشی از آن مراسمی است که هر بیننده عاشقی را به خود جذب می‌کند.
نوعی عرض ارادت است، یعنی هر کسی که باشم، آرزویم جاروکشی صحن و سرای مضجع شریف امام هشتم(ع) است؛ همه وجودم فدای تو یا ثامن‌الحجج(ع). اما از این جذابیت معنوی که بگذریم، جاروکشی در حرم رضوی سنتی است که تاریخی دارد و روایتی.
شاید بگویید جاروکشی ساده‌تر از آن است که تاریخی داشته باشد؛ اما خدمتتان عرض می‌کنم که وقتی قالب یک عمل با معنویت و عرض ارادت درآمیخته شود، نظم و انضباط پیدا می‌کند، صاحب سبک و روش می‌شود؛ آن وقت می‌توانید رد پای این سبک و روش را در طول تاریخ بجویید و با شناخت آن سابقه، ارزش تاریخی این عمل را بفهمید. به همین دلیل، امروز می‌خواهم شما عزیزان خواننده را به یک سفر حدوداً ۴۰۰ ساله ببرم و باهم تاریخ جاروکشی در حرم رضوی را مرور کنیم.
آغاز یک سنت جذاب
مراسم جاروکشی، بخشی از برنامه تنظیف و تطهیر حرم رضوی است و به همین دلیل باید قدمتی هم‌پای قدمت آستان مقدس حضرت رضا(ع) داشته باشد.
در گذشته‌های دور، شاید هزار سال پیش، زمانی که اداره و تولیت حرم مقدس نظم و نسقی یافت، خادمان مأمور بودند در تنظیف و تطهیر این مکان مقدس بکوشند و بی‌شک جاروکشی بخشی از وظایف آن‌ها بوده‌است. ابن‌بطوطه، جهانگرد مراکشی، در سفرنامه خود که در قرن هشتم هجری به رشته تحریر درآورده است و در آن به ماجرای ورود به مشهد و زیارت مضجع شریف رضوی اشاره می‌کند، پاکیزگی این مکان را می‌ستاید و توضیح می‌دهد که بقعه مطهر، افزون بر آراستگی با قندیل‌های مرصع و درهای نقره‌کوب، فضایی بسیار تمیز داشت که این خود، خبر از وجود افرادی می‌دهد که با همان روش مرسوم قدیم و به صورت روزانه، اقدام به جاروکشی می‌کردند و غبار و آلودگی را از فضای بقعه مطهر و اطراف آن دور می‌ساختند. این مقدمه را گفتم که توضیح دهم موضوع جاروکشی از همان ابتدای کار، مد نظر متولیان آستان بوده است و برایش برنامه‌ها داشته‌اند.
تعریف منصب «جاروکشی»
اما ایجاد منصبی برای جاروکشی در حرم رضوی، مانند دیگر مناصبی که تاکنون از آن‌ها صحبت کرده‌ام، با ظهور دودمان صفوی آغاز شد.
هرچند به احتمال زیاد در دوره تیموری و حدود یک قرن پیش از تشکیل سلسله صفوی هم، به دلیل توجه تیموریان به ویژه گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ تیموری به بهسازی فضای حرم رضوی، چنین منصبی وجود داشت، اما خب، مدرکی از آن را فعلاً در اختیار نداریم.
القصه، قدیمی‌ترین سند مربوط به منصبی با عنوان جاروکش حرم مطهر، مربوط به سال ۱۰۱۱ق است؛ یعنی دوره شاه‌عباس اول صفوی. در این سند که در بایگانی اسناد آستان‌قدس وجود دارد، حکم پرداخت حقوق و مواجب برای دو نفر با عنوان «جاروکش آستانه» صادر شده که مقدار آن یک تومان و ۶هزار و۵۰۰ دینار نقد به همراه ۲۳ خروار غله، ظاهراً برای یک‌سال کار کردن است. با توسعه فضای حرم رضوی و گسترش صحن عتیق(انقلاب) به چهار برابر اندازه اولیه و در پی آن، ایجاد تأسیسات عمرانی توسط وابستگان و مقامات حکومت صفوی در حرم مطهر، بالتبع به تعداد بیشتری جاروکش رسمی نیاز بود.
به همین دلیل در سندی که مربوط به سال ۱۰۳۷ق و ۲۶ سال پس از سند مورد اشاره اول است، به فعالیت ۱۴ نفر با عنوان جاروکش حرم اشاره شده است.
تغییر و تبدیل‌های یک منصب
فعالیت افراد در منصب جاروکشی حرم مطهر، تا سال ۱۱۳۰ق. وجود داشت، اما از این سال به بعد و باوجود استفاده از لفظ «جاروکش» در اسناد آستان‌قدس، دیگر اشاره‌ای به منصب جاروکشی نمی‌شود و به احتمال زیاد، در تقسیم‌بندی‌های سازمانی آستان، این مسئولیت را برعهده دربانان و فراشان و دیگر خادمان گذاشته بودند. نکته جالب اینجاست که با وجود حذف این منصب، موقوفاتی برای انجام وظایف مربوط به آن وجود داشت و به خادمانی اختصاص می‌یافت که در این زمینه انجام وظیفه می‌کردند.
مثلاً میرعلی‌محمد در سال ۱۱۸۱ق. بخشی از درآمد موقوفات خود بر آستان‌قدس رضوی را به تأمین هزینه جاروکشی در حرم مطهر اختصاص داد یا عبدالکریم ناظر در سال ۱۳۰۶ق، درآمد یک باب دکان وقفی خود را به «یک خادم از هر پنج کشیک» اختصاص داد تا همواره در حرم مشغول جاروکشی باشد. در همان حال، جاروکشی در قالب یک صفت برای ابراز ارادت، در ادامه نام افراد نیز به کار گرفته می‌شد. علی مؤتمن در کتاب «تاریخ آستان‌قدس رضوی» به کتیبه‌هایی اشاره می‌کند که در انتهای آن‌ها عبارت «به سعی و اهتمام جاروکش آستانه» آمده بود؛ این عنوان البته از باب عرض ارادت و دلبستگی به حضرت امام رضا(ع) آورده می‌شد و ارتباط به منصب خاصی نداشت.
مراسم جاروکشی در حرم مطهر، ابتدا در پنج نوبت انجام می‌گرفت، اما چون گاهی با برنامه‌های مذهبی حرم مطهر تلاقی پیدا می‌کرد، به سه نوبت صبح، ظهر و عصر کاهش یافت. اگرچه در سال‌های اخیر تنظیف صحن‌ها و اماکن متبرکه به بخش خصوصی واگذار شده‌است، اما مراسم جاروکشی دربانان به صورت روزانه و در همان سه نوبتی که عرض کردم، برگزار می‌شود.
این مراسم در ماه مبارک رمضان به دو نوبت یک ساعت پس از افطار و یک ساعت پیش از سحر، کاهش می‌یابد. برگزاری مراسم جاروکشی این‌گونه است که دربانان با لباس خدمت و جاروهای دسته بلند سبز رنگ، مقابل آسایشگاه دربانان، واقع در صحن انقلاب، رو به قبله و مضجع شریف امام رضا(ع) می‌ایستند و یکی از آنان به عنوان چاوشخوان، در مدح امام رضا(ع) و ائمه معصومین(ع) اشعاری می‌خواند.
این اشعار شامل سروده‌هایی در مدح امام رضا(ع) است و در روزهای شهادت و یا ولادت ائمه اطهار(ع) نیز اشعاری متناسب با آن مناسبت، توسط خادمین خوانده می‌شود. از جمله ابیاتی که در مدح امام رضا(ع) خوانده می‌شود می‌توان به بیت زیر اشاره کرد:
به دربار تو من مولا غلام حلقه در گوشم
دم مرگ و شب اول مکن مولا فراموشم
رضا جانم، رضا، رضا جانم، رضا...
این اشعار شامل چندین بیت است که توسط چاوشخوان خوانده می‌شود که در فواصل ابیات، سایر خادمان نیز ذکر رضا جانم، رضا، رضا جانم، رضا... را به صورت دسته جمعی تکرار می‌کنند.
در همین حال، به ترتیب صحن‌های انقلاب، آزادی، پیامبراعظم(ص)، جمهوری و صحن مسجدگوهرشاد را جارو می‌کنند و در پایان به صحن انقلاب باز می‌گردند، رو به قبله می‌ایستند و با دعای دسته جمعی، مراسم جاروکشی به پایان می‌رسد.
نظر شما