در ادبیات ما، ایرانی‌ها، پاگذاشتن به فصل بهار و سال نو را بهانه‌ای برای خانه‌تکانی از فضای فیزیکی خانه و کاشانه و حتی فضای معنوی دل و زدودن کینه‌ها می‌دانند. در ادبیات دین نیز که با تکوین عالم مرتبط است دو نوع تحویل سال داریم: یک تحویل سال معنوی که ابتدای ماه رمضان و دیگری، تحویل سال قمری که ابتدای ماه محرم است. هم تحویل سال معنوی و هم تحویل سال قمری یعنی ابتدای رمضان و محرم، بهانه‌ای برای پالایش روح به حساب می‌آیند. ما سال قمری را با گریه برای اباعبدالله(ع) آغاز می‌کنیم که مطابق روایات نمِ اشکی و تَر شدن پلک به اندازه بال مگسی در آن می‌تواند دریایی از خطاها را جبران کند و شروع سال معنوی نیز که ماه رمضان است اساساً با روزه به همین منظور (پالایش روح و جسم) طراحی شده است.

کسب آمادگی برای آغاز سال معنوی

حال که دانستیم شروع ماه رمضان، تحویل سال معنوی به حساب می‌آید، بدیهی است باید آمادگی کسب کرد تا بتوان بهره‌ بیشتری از آن برد. همان گونه که وقتی آغار فصل بهار و زنده شدن گیاهان بهانه‌ای می‌شود برای خانه تکانی و آماده کردن خانه و کاشانه برای آن، شروع سال معنوی نیز تمهیدات و آمادگی‌هایی را می‌طلبد که در روایات و توصیه‌های گوناگون به آن اشاره شده؛ از جمله توصیه‌هایی که حضرت رضا(ع) به اباصلت به این منظور می‌کنند. همه می‌دانیم دو ماه رجب و شعبان، به‌واسطه اتفاقاتی که در آن‌ها افتاده، ماه‌های باعظمتی نزد خدای متعال هستند و به همین دلیل نیز قرآن می‌گوید باید این ایام الهی را به مردم گوشزد کرد؛ چرا که این ایام در عالم خلقت اثرات ویژه‌ای دارند. در حقیقت این دو ماه به صورت مقدمه آمده‌اند تا انسان را برای سال معنوی و اتفاقاتی که می‌خواهد برای یک سال ما و در لحظه تحویل سال معنوی در شب قدر بیفتد، آماده کنند. ما در دو ماه (رجب و شعبان) تحمید می‌کنیم و حدود ۲۰ روز نیز- در رمضان- در یک کنش جمعی (روزه) فعالیت می‌کنیم تا لحظه تحویل سالمان در شب قدر را که مقدرات یک سالمان در آن شکل می‌گیرد، خوب درک کنیم.در مجموع به منظور آنچه به آن اشاره رفت، نیازمند تمهیداتی هستیم که اگر کسی نتوانست در این ۵۰ روز یعنی یک ماه رجب و ۲۰ روز شعبان، کار درخوری انجام دهد، در این دهه آخر به خصوص از جمعه آخر ماه شعبان تا زمانی که این ماه به پایان می‌رسد تلاش کند آمادگی‌هایی کسب نماید. دلیل اینکه مشخصاً به روز جمعه اشاره شده نیز به‌واسطه ویژگی‌هایی است که خداوند در این روز قرار داده. برای نمونه مطابق روایات، برای هر عمل خیری در این روز دو تا چند برابر ثواب نوشته می‌شود.

چرا آغاز ماه رمضان، لحظه تحویل سال معنوی است؟

در پاسخ به این پرسش که چرا ماه رمضان را شروع سال معنوی انسان می‌دانند باید گفت در این ماه کلام خدا که قرار بوده تا قیامت انسان‌ساز باشد، نازل شده است. «روزه» تنها دستوری است که در یک ماه همه را دور هم جمع کرده و کنش واحدی را ایجاد می‌کند. در واقع روزه کنشی مراقبت‌گونه و به صورت جمعی است که نسبت به سایر دستورات و کنش‌های جمعی دینی ویژگی‌های متمایزی دارد. ما نماز و حج را نیز داریم ولی برای مثال نماز را در پنج وعده یا سه وعده مشترک بین وعده‌ها و به صورت روزانه داریم اما روزه کنشی است که برای یک ماه باید همه و به صورت جمعی بر انجام آن مراقبت کنند. حج هم در طی سال هست ولی از طرفی یک ماه و از سوی دیگر بر همه واجب نیست و عده‌ای که مستطیع می‌شوند می‌توانند آن را انجام دهند؛ مضاف بر اینکه حجاج باید در زمان و جغرافیای خاصی دور هم جمع شوند و کار واحدی را انجام دهند. پس حج نیز هر ساله و برای همه تکرار نمی‌شود و مدت آن هم به یک ماه نمی‌کشد. به همین دلیل باید روزه را تنها مراقبتی دانست که قرار است پالایش جمعی ایجاد کند و بر همین اساس می‌توان آن را آغاز سال معنوی انسان‌ها دانست.

استغفار، پانسمانی برای جراحت‌های روح

در توصیه معروف امام رضا(ع) به اباصلت برای روزهای پایانی ماه شعبان، حضرت می‌فرماید: اگر نتوانستی کاری بکنی حداقل از این جمعه تا آخر را دریاب و مهم‌ترین عملی که شاید می‌تواند این پالایش، تصفیه و آمادگی را ایجاد کند، استغفار است. آنچه از استغفار به تعبیر رهبر معظم انقلاب از ادبیات دینی و اصطلاح‌شناسی ما بدست می‌آید، این است استغفار نوعی پانسمان است. چرا پانسمان؟ به این خاطر که ما با خطاهایمان داریم به‌نوعی جراحت به روحمان ایجاد می‌کنیم و با این استغفار از خدای متعال می‌خواهیم آن جراحت‌هایی را که نمی‌بینیم و دقیق درک نمی‌کنیم برایمان پانسمان و این ضرباتی که به خودمان زده‌ایم را اصلاح کند. این جمله معروف حضرت رضا(ع) که می‌فرماید: «اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ تَکُنْ غَفَرْتَ لَنَا فِیمَا مَضَی مِنْ شَعْبَانَ فَاغْفِرْ لَنَا فِیمَا بَقِیَ مِنْهُ...» خداوندا اگر در روزهای گذشته شعبان ما را نیامرزیدی، پس در روزهای باقیمانده بیامرز... که باید از جمعه آخر تا پایان ماه رمضان زیاد تکرار شود به این منظور است انسان برای ماه رمضان که ماه خداوند متعال است آماده شود تا بتواند برای لحظه تحویل سال معنوی‌اش که شب قدر است، از خداوند متعال بهترین مقدرات را طلب و پذیرشش را از جانب خداوند دریافت کند.

۸ توصیه امام هشتم (ع) برای روزهای آخر شعبان

اباصلت می‌گوید: در آخرین جمعه شعبان خدمت امام رضا(ع) رسیدم. حضرت فرمود:«ای اباصلت، بیشترِ ماه شعبان سپری شده و امروز آخرین جمعه شعبان است، پس در روزهای باقیمانده کوتاهی‌های روزهای گذشته را جبران کن و باید به آنچه برایت مهم است اقدام کنی.

۱. زیاد دعا کن

۲. زیاد استغفار کن

۳. زیاد قرآن تلاوت کن

۴. از گناهانت به درگاه خدا توبه کن تا خالصانه به ماه خدا وارد شوی.

۵. هر امانتی که بر گردنت است ادا کن

۶. تمام کینه هایی که در دلت نسبت به مومنان داری از دل بیرون کن

۷. هر گناهی که به آن مبتلا هستی از آن دست بکش و تقوای خدا پیشه کن و در آشکار و پنهان بر خدا توکل کن.

۸. ودر روزهای باقیمانده این ماه بسیار بگو:

اللَّهُمَّ إِنْ لَمْ تَکُنْ غَفَرْتَ لَنَا فِیمَا مَضَی مِنْ شَعْبَانَ فَاغْفِرْ لَنَا فِیمَا بَقِیَ مِنْهُ...

خداوندا اگر در روزهای گذشته شعبان ما را نیامرزیدی، پس در روزهای باقیمانده بیامرز...

به درستی که حق تعالی در این ماه، بنده‌های بسیاری را از آتش جهنم به حرمت ماه مبارک رمضان آزاد می‌گرداند.