در گفت‌وگوی قدس آنلاین با دکتر ابوالفضل مشکینی، عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس به بررسی برخی از آسیب‌های وارده بر وقف و راهکارهای عملی برای بهبود کارکرد وقف در جامعه پرداختیم که در ادامه می‌خوانید.

دکتر مشکینی با بیان اینکه در جامعه امروز وقف که پدیده‌ای اثر گذار در شکل‌گیری و رشد جامعه است، متاسفانه کمرنگ شده است می‌گوید: با اقبال گسترده مواجه نشدن وقف به دلایل متعددی بستگی دارد. فرهنگی که نتواند خود را با مقتضیات زمان هماهنگ کند به تدریج از صحنه روزگار حذف می‌شود. در بحث وقف، واقف در محدوده زمانی خود برای اداره جامعه برنامه‌ای داشته و این پدیده به خوبی با مقتضیات زمان خود هماهنگ بوده است. در گذشته مدارس مذهبی در قالب مسجد بود. به طور نمونه موقوفه عبدالله میرزا در زنجان یا موقوفه سپسالار در تهران و... واقف وقتی مدرسه‌ای را به نیت وقف احداث می‌کرد، برای اداره آن هم منابعی در نظر می‌گرفت تا ناملایمات زمانه تاثیری در کارآیی پروژه نداشته باشد. اما امروزه برخی از موقوفات نتوانسته‌اند آن ویژگی خود را حفظ کنند. به طور مثال واقفی مغازه‌ای را وقف مدرسه‌ای کرده است اما امروزه درآمدهای آن به دلیل پدیده‌ای به نام سرقفلی نمی‌تواند هزینه‌های مدرسه را تامین کند.

او به آسیب‌ها و آفاتی که موجب کم توجهی به وقف در جامعه می‌شوند نیز اشاره کرده و بیان می‌کند: مهمترین عامل برای جذب و ترغیب واقفین عمل کردن به نیت واقف است. از نظر فقهی مال وقف در دست ناظر، امانت است و او باید از آن محافظت کرده، به شیوه‌ها و روش‌های مناسبی که واقف سفارش کرده، به ‌کار گیرد تا هدف مورد نظر تأمین شود. در توضیح وقف از نظر شرعی آمده است «تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه». تحبیس یک چیز همان وقف آن است و نباید در آن با فروش یا هبه یا نظایر آن دست زد و تسبیل منفعت از منافع و فواید وقف به سود موقوف علیه است. اگر این منافع نتواند موقوفه را حفظ کند، خواه ناخواه نوع نگاه به آن کمرنگ می‌شود.

این پژوهشگر حوزه وقف اظهار می‌کند: اعتقاد دارم یکی از دلایل کمرنگ شدن وقف در جامعه به این دلیل است که متولیان یا ناظران نتوانسته‌اند نام نیک را به خوبی مطرح کنند. وقتی فردی پدیده‌ای به نام وقف ایجاد کرد، مایل است از گزند روزگار حفظ شود و مهمترین اصلی که در پدیده وقف نهفته نام نیک و ماندگار بودن نام واقف است. برخی واقفین برای پایدار بودن نامشان مایل هستند نامشان سر در موقوفه باشد یا واقفی بر این باور است که مردم با دیدن نامش صلواتی برای او خوانده و ثوابی به او می‌رسد. تمام این موارد حکایت از این دارد که شارع به این فکر بوده تا نام نیک یادگار بماند. برای ترویج و گسترش فرهنگ وقف باید تلاش شود نام اموال که متعلق به فرد واقف است، تغییر داده نشود تا از این طریق اعتماد و علاقه میان افراد خیر و واقف برای وقف دارایی‌ها ایجاد شود.

دکتر مشکینی ادامه می‌دهد: برخی از موقوفات با مقتضیات زمان همخوانی نداشتند و پدیده تبدیل به احسن را در وقف جدی نگرفته‌ایم. همین نادیده گرفتن باعث شده بسیاری از موقوفات در گذر زمان به فراموشی سپرده شده و به اشکال مختلف تصرف شود. در نظر بگیرید فردی وقف کرده است که هزینه روغن چراغ‌های بازار تامین شود. با پیشرفت تکنولوژی نیت ایشان امروزه قابل اجرا نیست اما هدف از این وقف روشنایی بوده و می‌تواند به اشکال مختلف از قبیل برق‌رسانی یا گازرسانی مورد استفاده قرار بگیرد. عمده سوابق موقوفات حکایت دارد پروژه‌های وقفی که فاقد درآمد شدند عمدتاً پروژه‌هایی هستند که نتوانستند خود را با مقتضیات زمان هماهنگ کنند.

این استاد دانشگاه به اهمیت اطلاع رسانی نیز اشاره کرده و عنوان می‌کند: اطلاع رسانی خوب، صحیح و به موقع در گسترش وقف و تشویق مردم به انجام این عمل صالح موثر است. وقتی مردم از برکات دنیوی و اخروی وقف مطلع شده و بدانند چه افراد خیری اقدام به وقف مال و اموال خود کرده‌اند تشویق شده و به این امر خیر گرایش پیدا می‌کنند. توجیه نبودن مسلمانان در خصوص اهمیت وقف و نیاز مبرم به آن در دوران معاصر و گسست میان وقف و انجمن‌ها و بنیادهای خیریه از دیگر آسیب‌های حوزه وقف است.

عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به راهکارهای فرهنگی ترویج وقف در جامعه می‌گوید: وقف می‌تواند بسیاری از مشکلات جامعه را حل کند. فعلیت یافتن توانایی‌های وقف در افزایش سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، تعدیل نابرابری‌های درآمدی، کاهش فقر در جامعه و... بخشی از آثار مثبت گسترش فرهنگ وقف در جامعه است. وقفی که باید زمینه‌های جدیدی مانند وقف بر پژوهش و تولید علم و فناوری و وقف بر امور اجتماعی مانند ازدواج و غیره طراحی و بر واقفان عرضه شود. علاوه بر آن استفاده از روش‌های جدید در وقف مانند ایجاد بانک وقف یا وقف سهام شرکت‌های اقتصادی سبب می‌شود که بیشتر افراد احساس کنند می‌توانند در این مسیر ارزشمند حرکت کنند. در این صورت وقف دیگر منحصر به ثروتمندان نیست و به عنوان فرهنگ در جامعه ظهور پیدا می‌کند و در نهایت آثار و خیرات آن نیز به جامعه برمی‌گردد.

دکتر مشکینی در پایان تاکید می‌کند: باید در نظر داشته باشیم شکوفایی و گسترش فرهنگ وقف در جامعه تنها به نهاد و ارگان خاصی محدود نمی‌شود بلکه تمام دستگاه‌های تبلیغی و اجرایی کشور مؤظف هستند برای ترویج فرهنگ وقف در جامعه با یکدیگر همکاری کرده و زمینه شکوفایی آن را فراهم آورند.