«اعظم نظرکرده» کارشناس مسئول بخش نمایه سازی و مستند سازی اسناد در مدیریت اموراسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با ما اطلاعات شنیدنی درباره اسناد مرتبط با این موضوع ارائه کرده که می‌خوانید:
۳هزارو۲۰۰سند مربوط به معماران حرم
بیش از ۳هزارو۲۰۰سند مربوط به معماران حرم مطهر رضوی در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود داد که قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به سال۱۰۱۰ هجری قمری در دوره صفویه و مربوط به پرداخت مواجب به کارکنان بوده و نام معمار آستانه مقدسه هم در بین آن‌ها به چشم می‌خورد. این سند به شماره ۴/۲۷۵۱۲ در مرکز اسناد، موجود است.
در بررسی اولیه همین اسناد می‌توان دریافت در ساختار اداری دوره صفویه دایره‌ای وجود داشت موسوم به « دایره توجیه» که مرکز پرداخت بود و آنچه در این دایره ثبت می‌شد «توجیهات» نامیده می‌شد. دراین دفاتر، مخارج مربوط به تعمیرات کلی و جزئی، پرداخت اجرت، دستمزد ومواجب به افرادی مثل: معمار، بنا، فعله، نقاش، کاشی کار، کاشی پز، آجرپز، آجرکار و نیز محل پرداخت آن‌ها ذکر می‌شد. در بیشتر این اسناد انجام تعمیرات در قالب استیفانامچه به معماران دیوانی که به طور عمده از قم و اصفهان بودند و مأموریت انجام تعمیرات در حرم رضوی و مسجد جامع گوهرشاد را به عهده می‌گرفتند، واگذار می‌شد. استیفانامچه دفتری بود که قراردادهای مقاطعه کاری انجام تعمیرات مربوط به اماکن متبرکه رضوی ومسجد گوهرشاد، صورتی از هزینه‌های انجام، ریز جزئیات تعمیرات و ساخت و ساز و مهر و تأیید مستوفی سرکار آستانه در آن ثبت و ضبط می‌شد. در مجموعه اسناد حاضر، دفتر دیگری به نام دفتر«اوارجه» وجود دارد که به معنای دفتر ثبت یا دفتر هزینه و درآمد است. در بخش مربوط به گزارش‌های معماری در دفاتر اوارجه، اغلب اطلاعاتی از تعمیر و ساخت اماکن متبرکه، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید مصالح ساختمانی و مکان‌های انجام تعمیرات به تفکیک ثبت شده است. عمده هزینه‌های این دفاتر به صورت مقاطعه کاری به معمارباشیان دیوان پرداخت می‌شده است. دفاتر اوارجه و توجیهات از جمله منابع ارزشمند درباره وضعیت وتشکیلات آستان قدس رضوی، در محدوده زمانی بین دوره شاه عباس اول صفوی، تا اواخر دوره قاجار است.
معمارباشی‌ها و مشاغل مرتبط با معماری
مطابق این اسناد، اصلی‌ترین شغل در حوزه تعمیرات شغل معمار باشی است. «معمارباشی» از جمله مشاغلی است که در بیشتر این اسناد به عنوان شغل اصلی انجام تعمیرات یاد شده است، معمولاً استیفانامچه‌های تعمیرات باید به تأیید معمارباشی می‌رسید.
البته اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه کاری به معمار سرکار دیوان اعلی سپرده می‌شد، هزینه‌های آن می‌بایست به تأیید مستوفی سرکار آستانه و متولی باشی فیض آثار می‌رسید. اگر هم استیفانامچه با معمار آستان قدس منعقد می‌شد، باید سرکاردار عمارات و ناظر کل، آن را تأیید نهایی می‌کردند. استاد محمدصادق معمارباشی، سرکار فیض آثار در دوره قاجاریه است که برات پرداخت مواجب وی در سال ۱۳۰۵ ق به مبلغ ۱۷ تومان نقد و ۷ خروار و ۴۰ من غلّه از موقوفات مطلقه انجام گرفته است. نکته مهم در مورد شغل معمار یا معمارباشی آن است در دوره افشاریه نادرشاه معماران و معمارباشیان و نقاشانی را از شهرهای قم، کاشان و اصفهان به مشهد راهی کرد، به همین دلیل معماران در شمار کارکنان آستان قدس نبودند و تعمیرات در قالب استیفانامچه‌ها به معماران خارج از حرم سپرده می‌شد. امّا در دوره‌های صفویه و قاجار این عمل به ندرت صورت گرفته و معماران و معمارباشیان از سرکار فیض آثار هستند و خود مسئول تهیه مصالح مورد نیاز خود بودند. بررسی اسناد تعمیرات در دوره افشاریه نشان می‌دهد که گچ‌کاری و نقاشی مکان‌های مختلف حرم در قالب استیفانامچه‌های توأم با مسجد جامع گوهرشاد به معمارباشیان سرکار آستانه و دیوان اعلی (حکومت مرکزی) و قم و اصفهان واگذار شده است.
«معمار» دومین شغل پر کاربرد در اسناد است. معمار، هنرمند کارآزموده‌ای است که مطابق نیاز و درخواست صاحب کار، خانه‌ها را طرح‌ریزی و مصالح و مخارج تقریبی آن را تعیین می‌کند و درصورت توافق به تعداد لازم عمله و بنا به کار می‌گیرد و ساختمان را زیرنظر خودش به پایان می‌رساند و به صاحبکار تحویل می‌دهد.
از کاشی الوان تا خشت و آهک
از دیگر نکاتی که در این اسناد به چشم می‌خورد ، مصالح ساختمانی به کار گرفته شده در معماری حرم رضوی است. کشف و به کارگیری مواد و فنون تازه و مصالح درجه یک در هیچ جای دیگر مانند مکان‌های مقدس همچون حرم مطهر رضوی، مورد توجه قرار نگرفته است.آجر، گچ، کاشی الوان،
کاشی معرق، سنگ ، چوب، خشت وآهک، جزو مهم‌ترین مصالح ساختمانی به کار رفته در قسمت‌های مختلف حرم منور امام هشتم(ع) و اماکن متبرکه است که در هر سه دوره صفویه،افشاریه وقاجاریه مورد استفاده قرار گرفته و در اسناد تاریخی ثبت شده است.
گنبد مطهر، مناره ها و گلدسته ها، رواق ها، گنبدهای حاتم خانی و الله وردیخان، ایوان ها، صحن ها ازجمله بخش هایی است که دراین اسناد به مرمت یا ساخت آن‌ها اشاره شده است و معیار انتخاب آن‌ها از دو جهت حائز اهمیت است. نخست به دلیل نزدیکی هرکدام به مضجع شریف رضوی و ضریح مطهر حضرت امام رضا(ع) و دیگر آنکه اماکنی که هرکدام از جهت کاربردی بودن و عملکردشان در خدمت رسانی به زائران دارای اهمیت و اعتبار خاصی هستند.
نظر شما