آن گونه که مرکز آمار روایت کرده جمعیت استان خراسان رضوی با رشد ۱.۴۳ درصدی از ۵ میلیون و ۹۹۹ هزار نفر در سال ۸۵ به ۶ میلیون و ۴۳۴ هزار نفر در سال ۹۵ رسیده است. این ترکیب جمعیتی نشان می‌دهد که خراسان رضوی یکی از استان‌های پرتراکم کشور است.
آمار اعلام می‌کنند که میزان بیکاری در استان خراسان رضوی از میانگین کشوری کمتر است. آمارها همچنین نشان می‌دهند که ۲۳.۸ درصد از مردم این استان در بخش کشاورزی، ۳۰.۸ درصد در بخش صنعت و ۴۵.۵ درصد در بخش خدمات فعال هستند.
جمعیتی معادل ۸۹.۳ درصد از خراسان رضوی در بخش خصوصی و ۱۰.۷ درصد در بخش عمومی مشغول به فعالیت هستند که نشان‌دهنده وضعیت مناسب بخش خصوصی این استان نسبت به سایر استان‌های دیگر است.
در پژوهش «تحلیلی بر جایگاه شهر مشهد در زمینه توسعه اقتصادی و اجتماعی» آمده است: «منابع و قابلیت‌های راهبردی مشهد که دارای چهار ویژگی تقلیدنشدنی، تکرارناپذیری، غیر قابل جایگزین و نادر بودن هستند عبارت‌اند از: قرارگیری به عنوان قطب مذهبی کشور، وجود آستان مقدس امام هشتم و پایگاه فرهنگی جهان اسلام. همچنین می‌توان از این منابع به عنوان قابلیت‌های پیشران برای مقابله با آثار احتمالی متغیرهای کلان تأثیرگذار بر توسعه اقتصادی اجتماعی در سطح ملی استفاده کرد».
با این حال مشهد و خراسان بدون راهبرد مشخص طولانی‌مدت از نبود یک نگاه جامع و مورد تأیید نخبگان محلی رنج می‌برد. عده‌ای مشهد را در جاده صرفاً گردشگری می‌بینند که باید با افزودن جاذبه‌ها موجب رونق آن شد و رویکردی دیگر به استفاده از ظرفیت‌های بومی و هویتی صحه می‌گذارد. تفاوت رویکردها در توسعه مشهد سبب خارج شدن حرم مطهر از مرکزیت شهر و همچنین ایجاد ناهمترازی صنعتی با توجه به اقلیم شده است.
اقتصاد شهری، نحوه تجارت با همسایگان، استفاده از موقعیت اقتصادی مشهد، چگونگی نگاه به اسناد بالادستی و در نهایت نگاه به «توسعه مشهد» مباحثی بود که کارشناسان در نشست «اقتصاد و مشهد آینده» درباره آن‌ها به هم‌اندیشی پرداختند.
از نکاتی که می‌توان در این نشست به آن اشاره کرد تأکید بر «بازتعریف نقش بخش عمومی در توسعه استان» است. آنچنان که شهرداری لندن خودش را موظف به تأمین زیرساخت‌های مسکن می‌داند ولی شهرداری‌های ما مسائلی مثل اسکان و اشتغال را جزو وظایف خودشان نمی‌دانند.
نهادهای عمومی مختصر در دو رویکرد هستند؛ یکی اینکه بخش عمده‌ای از نهادهای عمومی با رویکرد شرکتی وارد بازار شوند و سود خود را کسب کنند (حضور در مجتمع سازی‌های تجاری و مال‌سازی) و رویکرد دیگر هم حضور نهادهای عمومی در بازار به عنوان جبران نقصان بازار است. یعنی جایی که بخش خصوصی قادر نیست آنجا برود، یا سود کافی ندارد، سرمایه‌گذاری بلندمدت می‌خواهد یا ریسک‌پذیری بالایی دارد ورود و ظرفیت ایجاد کند و بعد واگذار کرده و سراغ بخش دیگری برود.
همچنین در این نشست بر ضرورت انتفاع تمام شهر از اقتصاد زیارت تأکید و بر تعیین رویکرد توسعه مشهد صحه گذاشته شد: «مشهد از نبود یک هژمونی نخبگانی در تدوین نگاه توسعه به شهر رنج می‌برد تا به این پرسش پاسخ بدهند که مدل توسعه مشهد به کدام سمت می‌رود و زیرساخت‌هایی که بناست از این مدل توسعه منبعث شود چه می‌شوند؟».
«اندیشکده مسئله» در تلاش است با شناسایی شبکه مسائل مشهد رابطه بین سیاست‌گذار و جامعه را بهبود بخشیده و گامی بلند برای ارتقای نظام حکمرانی در مشهد بردارد.
مشهد از نبود یک هژمونی نخبگانی در تدوین نگاه توسعه به شهر رنج می‌برد
در این نشست مهدی جعفری‌نژاد، مدیر مشارکت‌های اقتصادی سازمان بهره‌وری موقوفات با بیان تفاوت مشهد با دیگر شهرها در توسعه بیان کرد: باید این را بپذیریم آنچه برایمان اتفاق افتاده و محقق شده این است که محور توسعه مشهد را مشابه شهرهای دیگری دیده‌ایم که مزیتی به نام زیارت ندارند. کرونا و شرایط بسته بودن حرم مطهر به همه اثبات کرد که اقتصاد مشهد چقدر خدماتی و وابسته به زیارت است. با این حال و با وجود این نوع از اقتصاد، مشهد به سمت و مدل‌های درآمدی دیگری رفته است.
وی با اشاره به مدل درآمدزایی شهرداری گفت: اگر تهران از فروش تراکم و ایجاد رانت در طرح‌های شهری درآمد کسب می‌کند، شهرداری مشهد هم بیش از ۹۰ درصد درآمدهایش به همان سمتی رفته است که در تهران رخ می‌دهد. هیچ ارتباطی بین اقتصاد شهری و اقتصاد زیارت نیست.
جعفری‌نژاد همبستگی نخبگان در شکل‌گیری سند توسعه را جزو ضرورت‌ها قلمداد کرد و با اشاره به ضعف مشهد در این موضوع گفت: مشهد تا زمانی از نبود یک هژمونی نخبگانی در تدوین نگاه توسعه به شهر رنج می‌برد که به این پرسش پاسخ بدهند که مدل توسعه مشهد به کدام سمت می‌رود و زیرساخت‌هایی که بناست از این مدل توسعه منبعث شود چه می‌شوند؟
نبود پیوستگی با اقتصاد زیارت
این کارشناس اقتصادی معتقد است زیارت باید در تمام شئون مدیریتی شهری خودش را نشان دهد. وقتی اقتصاد متصل به زیارت باشد تمام دستگاه‌های مدیریتی به دنبال بهبود شرایط زائرپذیری خواهند بود.
جعفری‌نژاد عدم استقبال از گردشگر در مشهد را ناشی از عدم انتفاع تمام شهروندان از این مقوله دانست و افزود: در مقطعی که مدیریت مربوط به گردشگری را داشتم متوجه شدم مشهدی‌ها از حضور غیرمشهدی‌ها و مسافران گله‌مندند. در تمام شهرهای مسافرپذیر دنیا تمام مردم شهر، مدیران و... برای اضافه شدن یک مسافر به شهرشان هر کاری می‌کنند ولی ما از شلوغی گله‌مندیم. به جز بافت اطراف حرم قسمت‌های دیگر شهر از حضور زائر منتفع نیست. شاید برای همین است که در میزبانی مشکل داریم و احساس نمی‌کنیم جمعیت ۳میلیونی‌ای داریم که اقتصادش به اقتصاد زیارت وابسته است.
اسناد توسعه استان «محور» ندارند
در ادامه گفت‌وگو میثم ظهوریان نبود اولویت‌بندی مبتنی بر مزیت‌های رقابتی را از مهم‌ترین کاستی‌های توسعه مشهد دانست و گفت: باید دید مشهد چه مزیت‌های رقابتی دارد و به نقطه اتکای توسعه اقتصادی دقت کرد و به این پرسش پاسخ داد که می‌خواهیم محور توسعه را چه قرار بدهیم؟ عموماً ایرادی هم که در اسناد توسعه داشتیم این بوده است که یا محور توسعه را مشخص نکردند یا محور توسعه متعدد بوده است.
وی با اشاره به نگاه اسناد بالادستی به توسعه اقتصادی استان گفت: سند آمایش را ببینید، از هر چه فکر کنید در آن وجود دارد. ما در اسناد دچار نبود اولویت‌بندی هستیم؛ اولویت‌بندی که مبتنی بر مزیت‌های رقابتی باشد. باید دید اگر مشهد می‌خواهد توسعه پیدا کند چه مزیت رقابتی دارد. سند آمایش صنایع وابسته به زیارت خیلی تفاوتی با صنایع دیگر نمی‌کند. ظرفیت زیارت صرفاً خلاصه در خود زیارت نیست.
زنجیره مکمل زیارت
ظهوریان با اشاره به ظرفیت‌های پیش روی توسعه مشهد گفت: سمن‌های فرهنگی در مشهد ظرفیت خوبی برای گسترش دارند گاهی ظرفیت‌هایی که در بخش‌های مختلف داریم با محور توسعه که زیارت است با یک واسطه متصل می‌شوند. در همین راستا انیمیشن، بازی‌های رایانه‌ای و صنایع فرهنگی مواردی است که باید در سند توسعه دیده شوند و اتفاقاً تا حد زیادی می‌توانند مکمل زنجیره زیارت باشند.
این کارشناس سیاست‌گذاری عمومی با تأکید بر اینکه مشهد باید نقش‌های سنتی خودش را واگذار کند، گفت: صنایعی که اکنون داریم صنایعی است که برای مشهد مزیت رقابتی متفاوتی را ایجاد نکرده است. توسعه کسب و کارهای استان در یک سبد بزرگ موجب شده نتوانیم به شکل‌دهی زنجیره فکر کنیم. ما باید به جای توزیع مزیت در یک سبد بزرگ آن را در بخش‌هایی که مزیت داریم تقویت کنیم. در همین راستا استفاده از مزیت رقابتی مشهد در حوزه تجارت که می‌تواند آن را تبدیل به هاب تجارت و تخلیه کالا کند قابل بحث خواهد بود.
نگاه امنیتی بر توسعه اولویت پیدا کرده است
ظهوریان با اشاره به ضرورت بالا بردن سطح کارشناسی در مدیران رده بالا گفت: مدیران رده بالا معمولاً به سراغ ساده‌ترین راهکارها می‌روند نه صرفاً بهترین راهکارها. در مدیران خیلی ظرفیت ورود به کارهای عمیق و بلندمدت وجود ندارد. همچنین باید به پیشینه مدیریتی آن شخص هم نگاه کرد؛ آیا پیشینه توسعه‌ای داشته یا خیر؟ اساساً نگاه به استان، نگاه توسعه‌ای نبوده و بیشتر امنیتی بوده است و این نگاه امنیتی به بخش‌های دیگر سرریز شده است.
دو رویکرد سرمایه‌گذاری نهادهای عمومی
میثم ظهوریان با اشاره به ضرورت بازنگری در سیاست‌های سرمایه‌گذاری شهرداری مشهد و نقش نهادهای عمومی در توسعه استان گفت: نقش بخش عمومی در توسعه استان نیاز به بازتعریف دارد. شهرداری لندن خودش را موظف می‌داند برای ساخت مسکن ارزان‌قیمت ولی شهرداری‌های ما مسائلی مثل اسکان و اشتغال را جزو وظایف خودشان نمی‌دانند.
وی در تشریح رویکردهای این نهادها به سرمایه‌گذاری گفت: دو نوع رویکرد وجود دارد؛ یکی اینکه بخش عمده‌ای از نهادهای عمومی با رویکرد شرکتی وارد بازار می‌شوند و در بخش اقتصادی به دنبال کسب سود بیشتر هستند؛ حضور در مجتمع‌سازی‌های تجاری و مال‌سازی ناشی از همین نگاه است. رویکرد دیگر هم حضور نهادهای عمومی در بازار به عنوان جبران نقصان بازار باید باشد. یعنی جایی که بخش خصوصی قادر نیست آنجا برود یا سود کافی ندارد، سرمایه‌گذاری بلندمدت می‌خواهد یا ریسک‌پذیری بالایی دارد ورود و ظرفیت ایجاد کند و بعد واگذار کرده و سراغ بخش دیگری برود.
دچار مدیریت نفوذ ناهمگن هستیم
دکتر سعید خدیوی، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد گردشگری پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی درباره اولویت‌های مدیریت توسعه در خراسان گفت: در مباحث اقتصادی و توسعه‌ای اولویت‌ها مشخص نیست و ما دچار مدیریت نفوذ ناهمگن هستیم یعنی بخش‌های مختلف در توسعه استان نقش دارند.
خدیوی با اشاره به ظرفیت‌های مشهد در بخش‌های مختلف گفت: مشهد به نوعی سر چهارراه ابریشم بوده و این یعنی مشهد ظرفیت اقتصادی داشته است. ظرفیت فرهنگی مشهد هم بر کسی پوشیده نبوده و تمام این موارد را اضافه کنید به اینکه در مشهد نوع خاصی از فرهنگ وجود داشته که سبب تربیت خاص نیروی انسانی بوده است. پس از شهادت حضرت رضا(ع) تمام این ظرفیت‌ها تجمیع شده و تبدیل به کلانشهری می‌شود که حتی دیگر شهرهای مذهبی در عراق و... به پای ظرفیت مشهد نمی‌رسند.
خدیوی با اشاره به نقش گروه‌های مختلف در تعیین نقشه اقتصادی و توسعه خراسان گفت: دانشگاه می‌گوید مشهد به سمت دانش‌بنیان شدن باید توسعه پیدا کند، اتاق بازرگانی و بخش خصوصی نظر دیگری دارند و... در واقع سند توسعه وظیفه دارد بازیگران مختلف را اقناع کند و آن‌ها را کنار هم جای دهد.
این استاد دانشگاه در تشریح بیشتر این نظر گفت: اینکه می‌بینید سرنوشت مشهد خارج از چیزی است که در سند پیش‌بینی شده، برای این است که تحت فشار از ناحیه ذی‌نفعان مختلف است. سند باید بازیگران را به یک تفاهم مشترک برساند. اگر منافع بازیگران در این شبکه مسائل دیده نشود در نهایت اگر سندهای خوبی هم نوشته بشود تحقق‌پذیر نخواهد بود. همه باید حس کنند از رویکرد جدید نفع می‌برند.
وی با اشاره به اولویت‌های پیش روی شورای شهر آینده مشهد گفت: باید نفوذ ناهمگن در شهر را مدیریت و نسبت زیارت با دیگر وجوه مشهد را به روشنی بیان کرد. مثلاً اگر می‌توانیم در زیارت- گردشگری پیوندی برقرار کنیم و اگر امکان‌پذیر نیست جایگاه آن را باید مشخص کرد.
خدیوی در پایان به مسئله حاشیه شهر مشهد هم اشاره و آن را یکی از اولویت‌های مشهد آینده دانست.
نظر شما