مجالس عزاداری برای ما، فقط مکانی برای نوحه‌سرایی و اقامه تعزیه به مناسبت شهادت ائمه طاهرین(ع) و مصیبتی که بر اهل‌بیت(ع) وارد شده ‌است، نیست؛ اگر نگاهی به تاریخ بیندازیم، به عنوان نمونه می‌بینیم امام باقر(ع) وصیت فرمود تا پس از شهادتش در موسم حج و در میان حجاج، عزاداری اقامه شود تا با طرح چرایی و چگونگی شهادت مظلومانه آن امام همام، مسئله حاکمیت جائرانه خلفای اموی، بیش از پیش آشکار شود و جامعه اسلامی را برای کنار زدن این ستمگران، یکدست‌تر کند. بنابراین اگر بخواهیم عزاداری و روضه‌خوانی را در ساختار تبلیغی شیعه به چیزی تشبیه کنیم، باید به قول یکی از پژوهشگران خوش‌ذوق و جوان معاصر، آن را «رسانه شیعه» بنامیم.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عزاداری، تماس مستقیم آن با عموم مردم و کف جامعه است؛ موضوعی که موجب می‌شود مسئولیت برپاکنندگان این مجالس، از نظر رعایت شعائر اسلامی و دقت در ارائه اطلاعات، بسیار سنگین و سخت باشد. بزرگان دین با عنایت به همین حساسیت همواره به رعایت جوانب و دقت در ارائه حقایق تأکید کرده‌اند. بگذریم، قرار نیست در این مختصر به سراغ دغدغه‌های مربوط به عزاداری بروم؛ فقط خواستم عرض کنم این موضوع در میان مردم ما و ایرانیانی که محبت اهل‌بیت(ع) را در دل دارند، جایگاه بلندی دارد. در این بین، اماکن مقدسه یکی از مهم‌ترین کانون‌های برگزاری مجالس عزاداری و روضه‌خوانی هستند و حرم مطهر رضوی هم در این زمینه از دیرباز صاحب برنامه‌هایی منظم و مدوّن بوده ‌است. اگر دقت کرده باشید به جز دسته‌های عزاداری که در قالب هیئت‌های مذهبی از مشهد و دیگر مناطق دنیا وارد حرم مطهر می‌شوند، در اماکن متبرکه نیز مجالس روضه‌خوانی منظمی برگزار می‌شود که علاقه‌مندان فراوانی در آن‌ها حضور پیدا می‌کنند. وجود یک برنامه، رسم یا سنت می‌تواند دلیل بر وجود یک تاریخ پربار و گذشته خواندنی باشد به همین دلیل در شماره امروز رواق، می‌خواهم برایتان از تاریخ روضه‌خوانی در حرم رضوی بگویم؛ تاریخی که بسیار طولانی و البته خواندنی است.

یک بحث جدی و تاریخی

برخی مورخان معتقدند پیشینه برگزاری عزاداری در حرم رضوی را باید از دوره صفویه به این سو مورد بررسی قرار داد، چراکه تا پیش از آن، به دلیل فقدان حکومتی با اعتقادات شیعی، اهتمامی به برگزاری مراسم عزاداری اهل‌بیت(ع) نبود. بر این ادعا می‌شود چند ایراد بزرگ وارد کرد؛ یکی اینکه بسیاری از متون مورد استفاده در عزاداری‌ها که البته شهرت فراوانی دارند، مقاتلی مانند خوارزمی، لهوف، ابی‌مخنف و ... قرن‌ها پیش از حکومت صفویان نوشته شده‌اند و نشان می‌دهند مقوله عزاداری در مناطقی که شیعیان حضور دارند، بسیار ریشه‌دارتر از این حرف‌هاست. از سوی دیگر، در کتاب‌های روایی هم احادیث مربوط به چگونگی شهادت و لحظه‌های پایانی حیات دنیوی ائمه طاهرین(ع) با دقت خاصی بیان شده؛ مثلاً شیخ صدوق در کتاب «عیون اخبارالرضا(ع)» صفحات نسبتاً زیادی را به ماجرای جانگداز شهادت امام رضا(ع) اختصاص می‌دهد که بازخوانی آن، به تنهایی یک روضه مستقل است. دیگر اینکه می‌دانیم شهر مشهد یک کانون شیعی و محل زندگی سادات به‌ویژه سادات رضوی، در قرن‌های پیش از حکومت صفویه محسوب می‌شده است. گزارش ابن‌بطوطه، جهانگرد مشهور مراکشی از حرم مطهر رضوی در قرن هشتم هجری، به حضور گسترده شیعیان و حتی روضه‌خوانی بر سر مرقد مطهر امام‌رضا(ع) و نیز برائت از جنایتکارانی که آن امام همام را به شهادت رسانده‌اند، اشاره می‌کند. کثرت دوستداران اهل‌بیت(ع) در مشهد چنان بود که گاه، دشمنان شیعه را علیه آن‌ها بر می‌انگیخت و اسباب قتل و غارت شهر را فراهم می‌کرد. بنابراین براساس این دو ایراد، تردیدی نباید داشت که برنامه‌های عزاداری و روضه‌خوانی در حرم مطهر قدمتی بیش از هزار سال و هم اندازه تاریخ حرم رضوی دارد هرچند نتوانیم مدارکی را به عنوان شاهد و به صورت قطعی و مستقیم ارائه کنیم.

تاریخ انواع روضه‌خوانی

با این حال، اگر بخواهیم صرفاً به اسناد موجود تکیه کنیم، باید به سراغ مدارکی از دوره صفویه برویم، چون تا پیش از این دوره، عملاً سندی در اختیار نیست یا اگر بوده، به دست ما نرسیده ‌است. برپایه اسناد دوره‌ای که اشاره شد، مراسم روضه‌خوانی در حرم مطهر در ایام شهادت ائمه(ع) مثلاً شب و روز شهادت امام علی(ع) که اکنون در آن قرار داریم، به صورت برنامه‌ای مدون و ویژه برگزار می‌شد و مسئول و متولی خاص خودش را داشت. قدیمی‌ترین سند موجود در این زمینه، مربوط به سال ۱۰۲۵ق/۹۹۴ش. است؛ یعنی دوره شاه‌عباس یکم صفوی که مشهد پس از دور شدن از کوران حملات ازبکان، به مدت چند دهه روی آرامش را دید. این سند مربوط به پرداخت حقوق شخصی به نام محمدحسین روضه‌خوان برای روضه‌خوانی در حرم رضوی و در ایام عاشورای حسینی است. براساس مستندات، روضه‌خوانی در حرم معمولاً با سه شیوه برگزار شده و می‌شود؛ نذری، وقفی و رسمی. روضه‌خوانی نذری به حالتی اطلاق می‌شود که روضه‌خوان‌ها به درخواست زائران و عمدتاً براساس نذر آن‌ها، به خواندن روضه می‌پردازند. در حالت وقفی، اقامه روضه بر اساس نیت واقفان و با درآمد موقوفه‌ها انجام می‌شود. سند قدیمی‌ترین نمونه روضه وقفی مربوط می شود به سال ۱۱۲۹ق/۱۰۹۵ش. و دوره حکومت شاه‌سلطان‌حسین صفوی که بر پایه آن، عایدات دو قریه «علی‌آباد» و «موسی‌آباد» وقف روضه‌خوانی در حرم رضوی شده است. افزون بر این‌ها، موقوفه‌هایی وجود دارد که طبق نیت واقف، باید مراسم روضه‌خوانی در مساجد یا مکان‌های دیگری غیر از حرم رضوی، اما با نظارت آستان‌قدس برگزار شود.

برگزاری روضه‌خوانی رسمی در حرم مطهر، به عنوان یکی از برنامه‌های مذهبی همیشگی نیز دست‌کم از دوره صفویه مستنداتی دارد. هزینه‌های مربوط به این مراسم از محل درآمدها و موقوفات آستان تأمین می‌شود و هنوز هم بخش مهمی از برنامه‌های آستان‌قدس را در اماکن متبرکه طی شبانه‌روز تشکیل می‌دهد و زائران می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کمیسیونی برای نظارت بر روضه‌خوانی در اداره تبلیغات آستان تشکیل شد. این کمیسیون مسئولیت ساماندهی و البته امر خطیر آموزش روضه‌خوانان را برعهده دارد و اداره تبلیغات نیز متولی برگزاری مراسم روضه‌خوانی در حرم رضوی است.