به گزارش قدس آنلاین و به مناسبت نوزدهم اردیبهشت ماه، روز «اسناد ملی و میراث فرهنگی» در گفتگو با رئیس اداره اسناد در مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به بررسی اهمیت اسناد و نگهداری آن در این نهاد مقدس و روش‌های جذب اسناد و... پرداختیم.   «دکتر الهه محبوب» که خود دانش آموخته رشته تاریخ ایران است، نکات شنیدنی در این گفتگو ارائه کرد که در ادامه می خوانید.

 اسناد چه کاربردی در زندگی امروز بشر دارد؟

سند، مفهومی بسیار وسیع‌تر از آن دارد که از دید اطلاع‌رسانی صرف یا یک منبع تاریخی در کنار سایر منابع به آن نگاه شود. ارزش اسناد تاریخی و امتیاز آن ها بر سایر منابع تاریخ‌نویسی به سبب اصالت و اعتبار وجودی آنها است؛ چون محتوای هر سند با زمان و رویدادی حقیقی بستگی دارد و حاصل رابطه‌ای مستقیم بین اثر و موثر است و وسیله مطمئنی برای درک تاریخ و شناخت تحولات اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، اداری، فرهنگی و... یک جامعه محسوب می‌شود. برخلاف متون قدیمی که دستخوش تغییر و تبدیل و حک و اصلاح بوده‌اند یا مدارک باستان شناسی که مبنای قضاوت و استنباط در مورد آنها غالبا مبتنی به حدس و گمان و تقریب است، مدارک آرشیوی، بر پایه اعتبار و یقین و اصالت آنها استوار است و چون برای حفظ روابط جامعه با دستگاه‌های اداری و حاکم تهیه و تنظیم شده و می‌شوند خالی از شایعه، دروغ، تظاهر، اغراض خصوصی و ملاحظه‌کاری‌هاست.

از سوی دیگر گستره نگهداری اسناد فقط منوط به نگهداری از اسناد مکتوب نیست بلکه هر آنچه که تحت عنوان منابع دیداری و شنیداری است هم چون عکس، فیلم، نوارهای صوتی و تصویری و غیره جز اسناد محسوب می شوند که قابل استناد هستند. ضمنا برنامه ریزی یک آرشیو نباید فقط منحصر به  نگهداری اسناد قدیمی باشد بلکه با توجه به تحولات جامعه باید برای حال و آینده نیز  برنامه ریزی کند. امروزه بیشتر مکاتبات در محیط الکترونیک صورت می گیرد، بنابراین یکی از وظایف آرشیوها نگهداری و طبقه بندی این گونه اسناد از زمان تولید است. همچنین آرشیوها با پیش بینی تحولات آینده باید خود را برای نگهداری نوع اسنادی که در آینده تولید می شوند هم آماده کنند.

 بررسی سند یک کار تخصصی و حرفه ای است و به ویژه خواندن اسناد قدیمی نیاز به تجربه ای طولانی در این خصوص دارد و برای ساماندهی و فهرست نویسی اسناد نیز دانشی خاص لازم است که کسانی که می خواهند روی اسناد کار کنند باید این دانش را فراگیرند. اما سند در دنیای امروزی فقط محدود به اسناد قدیمی و کهن نیست. یک آرشیو اسنادی فقط متعلق به گذشته نیست بلکه باید دنیای حال و تحولات آن را بررسی کند و برای آنچه که به عنوان سند تولید می شود هم برنامه ریزی بکند. امروزه بیشتر مکاتبات در محیط دیجیتال انجام می شود بنابراین لازم است تا چاره و تدابیری هم  برای اسناد الکترونیک و دیجیتال به عنوان میراث آینده تدابیری اندیشیده شود. به عنوان نمونه در گذشته ما نمونه اسنادی داشتیم تحت عنوان «اخوانیات» که نامه های دوستانه بین افراد بود، این نامه ها روابط بین افراد به لحاظ احساسی، سیاسی، اقتصادی و غیره را نشان می داد. در دهه گذشته این مکاتبات به پست الکترونیک  افراد منتقل شد و بعداز آن با ظهور شبکه های مجازی این مورد به شبکه های مجازی منتقل شد. اما در حال حاضر محملی برای نگهداری این گونه اسناد وجود ندارد؛ بنابراین نسل های آینده چگونه متوجه روابط بین انسان ها در عصرحاضر شوند؟ این جاست که آرشیوها باید برای نگهداری این اسناد هم کاری انجام دهند.

اهمیت نگهداری اسناد در آستان قدس رضوی از دیرباز تاکنون چگونه بوده است؟

در آستان قدس رضوی، سابقه نگهداری اسناد به دوره صفوی بازمی گردد. از آن جایی که پایه و اساس بسیاری از هزینه های و درآمدهای آن، بر مبنای مفاد وقف نامه ها بوده بنابراین نگهداری وقف نامه ها و استناد به آن از اهمیت بسیاری بر خوردار بوده است. از دوره صفوی کتابخانه محل نگهداری وقف نامه ها تعیین شد که تا به امروز نیز همین روال ادامه دارد. در کنار آن برای اداره این نهاد مذهبی اسناد دیگری در حوزه دیوانی و مالی تولید شد که نحوه اداره حرم مطهر امام رضا(ع) را نشان می دهد که خوشبختانه به دلیل تقدس و تبرک این مکان معنوی، این اسناد باقی مانده اند و امروزه جزو اسناد ارزشمند دنیا از دوره صفوی به شمار می روند و نشان می دهند که زندگی روزانه در حرم مطهر به چه صورت بوده است.

همان طور که می دانید قدیمی ترین سند آرشیوی ایران مربوط به قرن پنجم هجری قمری و مربوط به امورحسابداری و مالی منطقه خراسان آن زمان در این مرکز نگهداری می شود و بیشترین اسناد دوره صفویه در دنیا هم در این مرکز وجود دارد. هم اکنون در این مرکز میلیون ها برگ سند موجود است که سیر اداره حرم مطهر رضوی از۵۰۰ سال پیش تاکنون را نشان می دهد. از طرف دیگر وجود حرم مطهر امام رضا(ع) و تقدس آن باعث شده تا واقفان متعددی، اسنادی  را به این مرکز اهدا کنند. اسنادی که هر کدام شناسنامه معتبر از گذشته تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است و هویت گذشته را برای آینده باز گو می کند.

چه تعداد سند و در چه زمینه هایی در این مرکز وجود دارد؟

امروزه بالغ بر ۱۳ میلیون برگ سند مکتوب و غیر مکتوب  در مرکز اسناد آستان قدس نگهداری می شود که شامل بیش از صد هزار عکس  به صورت قطعه عکس آنالوگ و دیجیتال و تعداد ۲۵ هزار حلقه نوارهای صوتی و تصویری وفایل دیجیتال است.

در کنار اسنادی که مربوط به خود تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است، تعلق این مرکز به بارگاه مطهر امام هشتم(ع) باعث شده تا به صورت مکان مطمئنی برای نگهداری سایر اسناد هم محسوب شود. برای همین تعداد بسیاری از اسناد به این مکان اهدا و یا وقف شده اند. همچنین نزدیک به ۳۵۰ هزار برگ سند اهدایی در این مرکز وجود دارد که مربوط به مناطق جغرافیایی جنوب خراسان، سیستان، شیراز، یزد، اصفهان، تهران، تبریز و غیره است که بسیار نفیس و ارزشمند هستند.

در مرکز اسناد آستان قدس رضوی اسناد با موضوعات متنوعی نگهداری می شوند؛ برای اینکه بدانیم حرم مطهرحضرت رضا(ع) از دوره صفوی تاکنون در طول تاریخ چگونه اداره می شده، خادمان، فراشان، دربانان و کفشبانان آن چه کسانی بوده اند، فعالیت های درمانی و پزشکی آن چگونه بوده، فعالیت های فرهنگی و خدمات به زائران شامل چه مواردی بوده است و هزاران مورد دیگر، اسناد تشکیلات اداری آستان قدس به ما کمک می کنند به پاسخ این پرسش ها دست یابیم.

همچنین در زمینه های مختلف همچون مناسبات اقتصادی و مالی بین مردم در قالب مبایعه نامه، اجاره نامه، مصالحه نامه، سند شرعی و فقهی و... و. ، مناسبات اجتماعی مردم از قبیل پیوند ازدواج، طلاق، دعواها و نزاع ها، درخواست ها و کمک ها، قباله های ازدواج و طلاق نامه و عریضه های مردم و... و. اطلاعات گرانبهایی از بررسی اینگونه اسناد به دست می آید. با بررسی هزاران سند با موضوعات متنوع که زندگی روزانه مردم این سرزمین را نشان می دهد، می توان ادعا کرد در بین آرشیوهای موجود در ایران، مردمی ترین اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی وجود دارد. البته وظیفه سازمان اسناد ملی جمع آوری اسناد اداری و دیوانی است و برخی مراکز مثل مرکز اسناد انقلاب اسلامی تنها اسناد سیاسی و مربوط به انقلاب را جمع آوری می کنند. اما مرکز اسناد آستان قدس رضوی به یمن قداست انتساب به بارگاه مطهر امام هشتم(ع)، مکانی برای نگهداری انواع اسناد در حوزهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... شده است.

از قدیمی ترین سند و اسناد جدید موجود در این مرکز برایمان بگویید؟

قدیمی ترین سند این مرکز که در واقع قدیمی ترین سند آرشیوی ایران است مربوط به قرن پنجم هجری قمری و مربوط به اسناد مالی و حسابداری منطقه خراسان و اسفراین آن زمان است که از ظَهر یکی از قرآن ها قدیمی به دست آمده است.

قدیمی ترین اسناد این مجموعه که به نوعی کهن ترین سند آرشیوی کشور در حال حاضر محسوب می شود، مربوط به دوره سلجوقیان است. ۱۰ برگ سند نویافته آستان قدس رضوی را اکنون می توان به عنوان کهن ترین اسناد شناخته شده دارای خط سیاق و کهن ترین اوراق حساب در ایران به شمار آورد. این اسناد متعلق به سده ششم و از سال های ۵۰۷، ۵۰۹، ۵۱۴، ۵۶۵ هجری قمری و هم دوره با حکومت سلاجقه در خراسان است.

این اسناد در سال ۱۳۹۳شمسی از لابه لای کتب خطی پیدا شده و در همان سال توسط اداره مرمت آستان قدس رضوی، مرمت و وصالی شده است. قطع اسناد بین ۱۱در ۵/۱۹ تا ۱۳ در ۱۶ سانتی متر است. زبان اسناد عربی است و این اسناد به لحاظ تاریخ اقتصادی و اجتماعی خراسان دوره سلاجقه به عنوان نمونه هایی اصیل از «اوراق فرد» و هم چنین اصطلاحات مالی و دیوانی رایج در این دوره دارای ارزش فراوان است.

یک برگ از این اسناد به دریافت خراج دیوانی از منطقه اسفراین و نیشابور اشاره دارد. سند دیگر «تشریف» به اسم شجاع الدین محمد دایه و سندی دیگر وجه اجرت دو مقنی کرمانی است. سند دیگر سیاهه خرید بذرهای گوناگون برای باغ دولتخانه و مقدار و مبلغ آن و سند دیگر هم  وجه خراجی به اسم وجیه الملک محمود هروی است. همچنین قدیمی ترین عکس این مجموعه عکسی مربوط به حرم مطهر در دوره قاجار است. اما در مورد اسناد جدید، از دوره انقلاب اسلامی و دفاع مقدس اسنادی دراین مرکز موجود است، همچنین اسناد بازسازی هویزه، دفاتر بودجه که به صورت سالیانه به این مرکز ارسال می شود و...  را می توان نمونه هایی از اسناد دوران معاصر دانست.

برای جذب اسناد دراین مرکز، چه کارهایی انجام می دهید؟

این مرکز با توجه به وابستگی اش به بارگاه منور رضوی، ضمن ادامه فعالیتهای خود برای حفظ اسناد آستان قدس، می تواند مکان مناسبی هم برای حفظ اسناد بین مردم باشد و می تواند با توجه به تحولات دنیای دیجیتال و الکترونیک، مرجعیت علمی این حوزه را در خصوص نگهداری اسناد دیجیتال به دست آورد.

یکی از راهکارهای جذب اسناد، تشویق مردم به اهدای اسناد خود و تشریح خطرات نگهداری اسناد در منازل است. به هرحال در مخازن اسناد این مرکز، تلاش می شود با استانداردهای روز دنیا در زمینه دما، فشار، رطوبت و... محل نگهداری مناسبی برای اسناد تعبیه شود تا این اسناد برای استفاده محققان آماده شود، خانواده ها باید بدانند که اسنادی که در دست آنها است، متعلق به همه مردم است و یک میراث جهانی ملموس به شمار می رود. باید آنها را در اختیار محققان قرار دهند و محل مناسب برای نگهداری آنها مراکز اسنادی از جمله مرکز اسناد آستان قدس رضوی است. از طرف دیگر، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، با شناسایی مجموعه داران سند تلاش کرده تا بتواند نظر افراد را برای اهدای اسناد شان جلب کند و حتی اسنادی را هم در این زمینه خریداری کرده است تا حداقل بتواند در ادای سهم بارگاه مطهر رضوی در حفظ میراث اسلامی و ایرانی نقش ایفا کند.

به هرحال عمده ترین وظیفه مرکز اسناد آستان قدس، جذب اسناد راکد بایگانی های آستان قدس رضوی است که در سال گذشته اقدامات بسیار خوبی در این راستا صورت گرفت، اسناد کارخانه قند آبکوه، دبیرخانه حرم مطهر و شرکت فاوای رضوی به این مرکز منتقل شد. در حوزه عکس نیز ۱۴ هزار عکس از سازمان حریم حرم سابق دریافت شد که به نوبه خود عکس های منحصر به فردی به شمار می رود.

منبع: آستان نیوز

انتهای پیام/