به گزارش قدس آنلاین، هفتمین روز از ماه ذی الحجه در تقویم شیعی عزادار شهادت امامی است که به «باقرالعلوم» یعنی شکافنده علم شهرت دارد، امامی که علی‌رغم فشارهای خلافت جائر بنی امیه از فضای علم و فرهنگ بهره گرفت و نهضتی علمی را راه اندازی کرد که بعد از قرن ها هنوز نه فقط شیعه بلکه جهان اسلام و بشریت از آن بهره‌مند هستند. به مناسبت فرا رسیدن این روز و به منظور بررسی ابعاد علم آن حضرت(ع) با حجت الاسلام والمسلمین «امیرعلی حسنلو»، استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه های علمیه گفتگویی ترتیب داده ایم که در ادامه مشروح آن را می خوانید:

امام باقر علیه السلام در چه علومی سرآمد بودند و این علوم چه ابوابی را به روی شیعه گشود؟

در زیارت جامعه کبیره می خوانیم ائمه(ع) خزّان علم الهی هستند، چنان که امام باقر(ع) به اذن الهی قادر بود تمام علوم را به بشر ارائه کند؛ اما تجلی علوم حضرت(ع) به تناسب اقتضائات زمانه بود. بیشترین روایات از امام محمد باقر علیه السلام وارد شده که از این روایات می توان به گستره علم  امام(ع) و مسائل علمی زمانه حضرت(ع) پی برد.

از علم فقه مادر علوم که علمی است پردامنه و گسترده و نیازهای تمدنی و اجتماعی در دامنه آن مطرح می شود چنان که علم تجارت، اقتصاد، بهداشت، قضاوت و حقوق و علم عبادات و مناسک و آداب دینی و بهزیستی و پیشگیری از امراض و علم ارتباط و حقوق فردی واجتماعی در دامنه فقه با شاخه ها وگرایشات متععد وجود دارد. هر یک از این علوم شاخه ها و زیرشاخه هایی دارند که در روایات نقل شده از امام باقر(ع) این گرایشات دیده می شود؛ از انسان شناسی تا علوم عقلی در حدی که فهم انسان ها به آن قادر بوده از ایشان نقل شده است.

همچنین است علوم قرآن با گرایشات و شاخه های پرشمار از تفسیر تا علوم دیگر که به وضوح از روایات امام (ع) قابل استخراج است. با تامل دراین روایات به خوبی روشن است تا زمان حضرت باقرالعلوم(ع) بسیاری از علوم مطرح نبوده است.

چرا در میان ائمه علیهم السلام پنجیمن امام شیعیان به باقرالعلوم شهرت یافته است؟

شیخ صدوق(ره) در علل الشرایع به نقل از عمرو بن شمر آورده است: از جابر جعفی پرسیدم چرا به امام پنجم، «باقر» می‌گفتند؟ گفت: «چون علم را می‌شکافت و اسرار آن را آشکار می‌کرد». در مناقب ابن شهر آشوب نوشته شده است: گفته‌اند برای هیچ یک از فرزندان حسن(ع) و حسین (ع) این اندازه از علوم، از قبیل تفسیر و کلام و فتوا و احکام و حلال و حرام فراهم نشد که برای امام‌ باقر (ع) فراهم شد.

محمد بن مسلم نیز نقل کرده است که از آن حضرت(ع) ۳۰ هزار حدیث پرسش کردم. بنابراین می توان گفت آنچه در تمدن اسلامی ‌به آن نیاز بود توسط امام باقر(ع) مطرح شده و تمدن اسلامی به تمام معنا از علوم امام باقر(ع) بنیان های اولیه را گرفت وعلوم مختلف تاسیس شدند ومکتب اهل بیت (ع) نمایان تر و برجسته تر مطرح شد.

نهضت علمی امام  باقر(ع) در طول تاریخ تشیع چه برکاتی داشته و این مکتب را از چه خطراتی حفظ کرده است؟

دوران امامت امام باقر علیه السّلام مصادف با ادامه فشارهای خلفای بنی امیه و حکام آنها بر شیعیان در عراق بود. عراق مرکز اصلی شیعه بود و از این رو در مورد امام باقر علیه السّلام گفته می‌شد: «المفتون به اهل العراق»، «امام اهل العراق» و نیز «الذی قد تداکّ علیه الناس یسألونه».

شیعیان همه‌ساله در موسم حج با امام باقر(ع) تماس داشتند. این تماس ها معمولا یا در مکه و یا در بازگشت زائران بیت الله الحرام و عبور آنها از مدینه صورت می‌گرفت.

مسأله‌ای که در این دوران برای امام باقر(ع) و شیعیان ایشان پیدا شد، مشکل غُلات بود که شمار آنها در آن روزگار رو به فزونی داشت. آنها با سوءاستفاده از روایات امام(ع) و نسبت دادن احادیث جعلی به آن حضرت(ع) می‌کوشیدند از حیثیت امامان و شیعیان برخوردار شده و با کشاندن شیعه ساده‌لوح به دنبال خود، به اهداف‌شان برسند. زمانی که امام(ع) در مدینه بود، این فرصت طلبی‌ها شدت بیشتری گرفت. وقتی که امام آنها را از خود طرد کردند، اصحاب آن حضرت(ع) نیز، غُلات را از جمع خود بیرون راندند. مغیرة بن سعید و بیان بن سمعان از معروفترین‌ آنها بودند که طرد شدند.

آنها با توسل به اطاعت امام(ع)، خود را از عمل به وظایف اسلامی معاف دانسته و شناخت و معرفت امام را برای فلاح و رسیدن به اهداف عالیه اسلامی کافی می‌شمردند. اما در مقابل، امام باقر علیه السّلام مکرر به لزوم تکیه بر عمل صالح تأکید داشت.

سخنانی نظیر احادیث زیر از آن حضرت اقدامی بر نفی موضع غلات و اندیشه‌های فاسد آنان بود و انگیزه صدور احادیثی از این قبیل حد اقل از یک زاویه برای خنثی کردن آثار اندیشه‌های غلات در میان شیعه بوده است. در یک مورد حضرت(ع) فرمودند: «إنّ شیعتنا من أطاع اللّه؛ شیعیان ما اطاعت کنندگان خدا هستند». و در جای دیگر فرمودند: شیعیان ما در بالاترین مراحل تقوا در زمره کوشندگان و وفاکنندگان به عهد و امانت بوده و اهل زهد و عبادت هستند، از افرادی هستند که در هر شبانه روز پنجاه و یک رکعت نماز به جای می‌آورند. آنان شب ها در حال عبادت و روزها در حال روزه هستند. زکات اموال خود را پرداخته به زیارت خانه خدا می‌روند و از تمام محرمات الهی اجتناب می‌کنند.

امام باقر علیه السلام در مقابله با انحرافات علمی چه سیره ای داشتند؟

سال های (۱۱۴- ۹۴) زمان پیدایش مشرب های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث درباره تفسیر است. از علمای اهل سنت کسانی مانند ابن شهاب زهری، مکحول، قتاده، هشام بن عروه وابو حنیفه و ... در زمینه نقل حدیث و ارائه فتوا فعالیت می‌کردند. وابستگی عالمانی مانند زهری، ابراهیم نخعی، ابو الزناد، رجاء بن حیاة که همگی کم و بیش به دستگاه حاکمیت اموی وابستگی داشتند، ضرورت احیای سنت واقعی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله را به دور از شائبه‌های تحریف عمدی خلفا و علمای وابسته به آنان مطرح می‌کرد. امام باقر علیه السّلام ضمن نامه‌ای به سعدالخیر از علمای سوء شکایت فراوان کرده و می‌فرماید: نظایر احبار و رهبان را ببین، احباری که کتاب خدا را از مردم کتمان و تحریف کرده و با تمام این احوال، سودی از کارشان نکرده و راه به جایی نبردند. اکنون مانند آنها در این امت‌اند، کسانی که الفاظ قرآن را حفظ کرده و حدود آن را تحریف می‌کنند. آنها با اشراف و بزرگان هستند. زمانی که رهبران هواپرست متفرق شوند، آنها با کسانی هستند که دنیای بیشتری دارند. فهم آنها در همین حد است.

با نگاهی به فراوانی روایات نقل شده در این دوران و شهرت علم فقه در میان محدثان این زمان، می‌توان گفت که علم فقه نزد اهل سنت از این دوره به بعد وارد مرحله تدوین خود شده است. فروکش کردن تنش های سیاسی پس از حادثه کربلا و شکست خوردن و از میان رفتن ابن زبیر و یکپارچه شدن حاکمیّت مروانیان، به ناچار بسیاری از علما را از صحنه سیاست دور کرد و به حوزه درس و حدیث سوق داد و آنها را واداشت تا به شکلی، اختلاف روایات را حل کنند و فتوای فقهی برای مردم ارائه دهند. اولین بار در سال ۱۰۰ هجری عمر بن عبد العزیز فرمان تدوین احادیث را خطاب به ابو بکر بن حزم صادر کرد. این خود بهترین شاهد است بر شروع تکاپوی فرهنگی اهل سنت در آغاز قرن دوم، مقارن با دوران امامت امام باقر علیه السّلام.

از این رو، امام(ع) احساس کرد که می‌بایست با ابراز و اشاعه نظرات فقهی اهل بیت(ع) در برابر انحرافاتی که به دلایل مختلفی در احادیث اهل سنت رسوخ کرده بود، موضع‌گیری کند. نقطه نظرات فقه شیعه گرچه تا آن زمان به طور محدود و در حد اذان، تقیه، نماز میت و ... روشن شده بود، اما با دوران امام باقر علیه السّلام قدم مهمی در این راستا برداشته شد و یک جنبش فرهنگی تحسین برانگیزی در میان شیعه به وجود آمد. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود- شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد و در واقع تمدن اسلامی نضج گرفت.

نهضت علمی امام باقر علیه السلام در سیره امام رضا علیه السلام و مناظرات و کرامات عالم آل محمد (ص) چه استمرار و تجلی ای داشته است؟

تشابه فرهنگی و زمانی عصر امام باقر(ع) با امام رضا(ع) دربرخی از مسائل اقتضا می کند که هر دو بزرگوار مواضع علمی بسیار برجسته از خود بروز دهند از این رو است که امام با قر(ع) به باقرالعلوم و امام رضا(ع) به عالم آل محمد (ص) شهرت یافته اند؛ امام باقر(ع) علوم را تاسیس می کند تا علوم انحرافی و روش های انحرافی از چهره دین زدوده شود دیدگاه های نادرست پاک و مرکز اسلام (مدینه) که سزاوار پیشرو بودن در سیره وعلم نبوی است از علوم منحرف و افکار آشفته به دور باشد. امام رضا(ع) نیز با حضور در مجالس علمی  شرق چهان اسلام همان رسالت جد خود امام باقر(ع) را در این مناطق ادامه می دهد و به نوعی با مکاتب و نحله های فکری منحرف مبارزه کرده و بر آنان چیره شد و مکتب اهل بیت (ع) را با هویتی مشخص به همه ملل و نحل معرفی کرد.

امام باقر علیه السلام روش ها و سیاست های فرهنگی خاص را در این مقطع زمانی در پیش گرفت، مشابهت اوضاع فرهنگی و سیاسی زمانه امام باقر(ع) و امام رضا(ع) اقتضاء داشت که مواضع مشابه درسیره آنان تجلی کند.

این تجلی چه ابعادی داشته است؟

نخست؛ ‌بیان و انتشار احادیث جعلی در عصر امام باقر علیه السّلام توسط دستگاه خلافت اموی با نیرنگ و فریب بعضی از ‌علمای دربار خود به نوعی جعل حدیث در این عصر، اوضاع اجتماعی امام باقر(ع) را سخت‌تر می‌کند. ‌ همین سیاست های فرهنگی توسط عباسیان در پیش گرفته شده است؛   لذا امام رضا علیه السلام روش مشابه با امام باقر علیه السلام ‌دارد مناظرات امام باقر (ع) با ابوحنیفه و مناظرات امام رضا (ع) با برخی از معتزله یا رهبران ادیان و فرقه ها ی دیگر تشابهات زیادی دارد از جمله در استدلال ها و استنادات حضرات(ع) و دفاعیات از اصل دین و تثبیت مکتب اهل بیت(ع).

‌دوم، انحراف اخلاقی دستگاه خلافت یزید و جانشینان وی و رواج مفاسد به جامعه اسلامی، اوضاع اجتماعی و برخورد امام ‌باقر علیه السّلام و نگاه داشتن طومار شیعیان از این انحرافات قابل توجه است. ‌ در زمان امام رضا علیه السلام هم این انحرافات عباسیان وجود دارد که امام(ع) در هرمورد بر خورد مقتدرانه دارد و دین را مبرا از رفتار اینان می کند.

برکات حضور امام رضا علیه السلام در ایران به همان اندازه مغتنم بود که برکات وجودی امام باقر علیه السلام در آن مقطع تاریخی در مرکز اسلام اهمیت داشت و مکتب اهل بیت (ع) و تمامیت دین اسلام در این دو مقطع با تجلی علوم الهی به مرحله مهم دیگر از تاریخ حیات بخشید و تمدن اسلامی در مقابل تمدن های دیگر برجستگی و بلوغ خود را نمایاند.

منبع: آستان نیوز

انتهای پیام/