به مناسبت فرا رسیدن این روز و به منظور بررسی ابعاد بابرکت حیات آن حضرت(ع) با مهدی نورمحمدی، استاد حوزه و دانشگاه، مدیر اجرایی دانشنامه اهل بیت(ع) و پژوهشگر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت‌وگویی ترتیب داده‌ایم که مشروح آن تقدیم حضورتان می‌شود.
از تاریخ زندگانی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) که مضجع شریفشان کربلای ثانی را در خطه ری برای ما ایرانیان برپا کرده، چه اطلاعاتی در دست است و این اطلاعات چه شناختی درباره ایشان به ما می‌دهد؟
حضرت عبدالعظیم(ع) از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و نام کامل ایشان عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زیدبن حسن بن علی بن ابیطالب(ع) است که به عبدالعظیم حسنی شهرت یافته و از عالمان و راویان بزرگ حدیثی به شمار می‌رود. ایشان جایگاه بالایی در میان محدثان و راویان حدیث دارد و حتی شاگردان آن حضرت(ع) هم برجستگی‌ها و فضائلی بالا دارند و به دلیل این جایگاه مورد توجه هستند .
درباره تاریخ تولد و وفات ایشان در منابع قدیم ذکری نشده، اما در منابع متأخر، چهارم ربیع‌الثانی سال ۱۷۳ قمری سالروز ولادت و ۱۹ شوال سال ۲۵۲ تاریخ وفات ایشان ذکر شده است، قدیمی‌ترین منبعی که برای این تاریخ‌ها آمده، «نورالافاق» نوشته جواد شاه عبدالعظیمی متوفای ۱۳۵۵ قمری است برای همین به منابع متأخر استناد می‌شود.
درباره وفات ایشان دو قول وجود دارد؛ یکی وفات و دیگری شهادت؛نجاشی، عالم معروف شیعی قائل به بیماری و فوت طبیعی ایشان است اما فخرالدین طریحی از علمای قرن ۱۱ و صاحب کتاب «مجمع البحرین» معتقد به شهادت و زنده به گور شدن آن حضرت(ع) است. همسرشان خدیجه، دخترعموی ایشان بوده و دو فرزند به نام‌های محمد و ام‌سلمه از این همسر داشته که مرحوم شیخ عباس قمی پسر ایشان را نیز زاهد و عابد و بزرگوار توصیف می‌کند.
از نقاط عطف حیات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) درک محضر چند امام معصوم(ع) است، چنان‌که نقل است ایشان محضر امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده است، البته مرحوم آیت‌الله خویی هم‌عصر بودن ایشان با امام رضا(ع) را رد می‌کند. مرحوم شیخ طوسی ایشان را از اصحاب امام عسکری(ع) نام می‌برد اما مرحوم عزیزالله عطاردی، حدیث‌پژوه معاصر با تحقیقی درباره روایات حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به این نتیجه رسیده ایشان زمان حضرت موسی بن جعفر(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را درک کرده است و آیت‌الله محمدی ری‌شهری، تولیت آستان عبدالعظیم حسنی(ع) و حدیث‌پژوه، صرفاً قائل به درک محضر امام جواد و هادی(ع) توسط ایشان است.
از نظر ویژگی‌ها و اوصاف اخلاقی، حضرت عبدالعظیم(ع) به چه خصایصی شهرت دارند؟
آن نواده امام مجتبی(ع)، ارادت کامل به ائمه(ع) داشته است و در مصادر نقل شده وقتی به محضر آن حضرات(ع) شرفیاب می‌شد نهایت خضوع و تواضع را داشت و نزد آن‌ها می‌نشست و ائمه(ع) هم به ایشان احترام می‌گذاشتند و برایشان جایگاهی خاص قائل بودند؛ از این تصریحات برمی‌آید این رابطه دوسویه بوده است.
درباره زندگی سیاسی ایشان چه اطلاعاتی در دست است و ایشان در آن شرایط سیاسی چطور با مسیر امامت همراهی و همکاری می‌کردند؟
حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در اختناق و فشار شدید سیاسی زندگی می‌کرد و همواره تحت تعقیب بود؛ گاهی در مدینه، گاهی در سامرا و گاهی در بغداد زندگی می‌کرد. ایشان همیشه در حال تقیه بود و مورد غضب معتز و متوکل عباسی قرار داشت، چنان که در زمان معتز عباسی به دستور امام هادی(ع) از سامرا به ری مهاجرت کرد. ری در آن دوران از مناطق مهم ایران به شمار می‌رفت، برخلاف امروز که تهران بزرگ و ری کوچک است، آن روزگار ری عالم‌خیز بود و علمای بزرگی از این شهر برخاسته‌اند و معمولاً این علما لقب رازی داشته‌اند همچون زکریای رازی و مرحوم کلینی(ره).
بنابر نقل منابع متأخر، گفته می‌شود ورود ایشان به ایران به قصد زیارت حضرت علی بن موسی الرضا(ع) بوده و در ری برای زیارت مزار حمزه‌بن موسی بن جعفر(ع) توقف کرده و آنجا می‌ماند تا از دنیا می‌رود.
نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن بلخی از علمای بزرگ شیعی نقل می‌کند: عبدالعظیم در حال فرار از دست سلطان جائر به ری آمد و در منزل یکی از شیعیان مخفی شد. روزها به روزه‌داری و شب‌ها به تهجد مشغول بوده و گاهی به زیارت قبری از فرزندان موسی بن جعفر(ع) می‌رفته که ظاهراً همین مزار حمزه‌بن موسی بن جعفر(ع) بوده است که الان هم در جوار هم مدفون هستند. ایشان پس از مدتی بر اثر بیماری از دنیا می‌رود و شیعیان هم که با موقعیت ایشان آشنا شده بودند به زیارت آن حضرت(ع) می‌روند و بتدریج آن مزار به زیارتگاه تبدیل می‌شود.
در بعد علمی، زندگی حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) چه برکاتی داشته است؟
ایشان در منابع رجالی ستوده شده است، همچنین از طریق علمای مختلف، مورد وثوق و توصیفات عالی قرار گرفته و به عنوان یک شخصیت حدیثی که شک و تردید درباره ایشان وجود ندارد، شناخته می‌شود، جملگی به توثیق و بزرگی‌شان و جلالت مقام آن حضرت(ع) تصریح کرده‌اند و از نظر ایمان و اخلاق و تقوا در اعلی درجه قرار داشته است. کتاب‌هایی را به ایشان نسبت می‌دهند از جمله «خطب امیرالمؤمنین(ع)» که خطبه‌های مولای متقیان(ع) را جمع‌آوری کرده است، همچنین است «یوم و لیله» کتابی که اعمال روزانه یک مسلمان را توصیف کرده و شبیه به مفاتیح شیخ عباس قمی است.
با توجه به اینکه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) از محدثان و راویان حدیث است، احادیثی که ایشان نقل کرده‌اند چه کیفیتی دارد و در چه محورهایی قابل بررسی است؟
از ابعاد مهم زندگی آن حضرت(ع) روایاتی است که ایشان از امامان معصوم(ع) نقل کرده‌اند که می‌توان آن‌ها را در دو محور مورد بررسی قرار داد. نخست بررسی موضوعی؛ بخشی از روایات نقل شده از سیدالکریم مربوط به خداوند و اوصاف حضرت باری‌تعالی است. پنج حدیث در این باره از ایشان نقل است که امور مختلف همچون توحید، قضا و قدر و صفات و تسبیح خدا را بیان می‌کند. بخش دیگر روایات ایشان بر محور نبوت است. حضرت عبدالعظیم(ع) در حدیث مشهوری که به حدیث عرض دین شهرت یافته و در آن دین خود را به امام هادی(ع) عرضه می کند و از ایشان می‌پرسد آیا دین من صحت دارد یا خیر، به نبوت و خاتمیت و اکمال شریعت حضرت رسول(ص) تصریح می‌کند. در بخش دیگری از روایات، حضرت عبدالعظیم(ع) به امامت پرداخته و منزلت و جایگاه امام معصوم را تبیین کرده و اسامی اهل بیت(ع) را برمی‌شمارد، چنان که در فرازی از حدیث عرض دین، این اسامی را آورده است. ایشان همچنین به منزلت امیرالمؤمنین(ع) پرداخته و از آیات قرآن و نیز احادیث رسول خدا(ص) در تبیین این منزلت استفاده کرده است.
چه محورهای دیگری در احادیث این محدث بزرگ مورد تأکید و تصریح قرار گرفته است؟
محور دیگر احادیثی که ایشان نقل کرده منزلت اوصیا و ائمه معصوم(ع) و دیگری تصریح به مرجعیت اهل بیت(ع) است. در محور بعدی این بخش، ایشان به مسئله مهدویت هم تصریح دارد. باید توجه داشت در عصر حضور ائمه(ع) و در قرون اول و دوم بین اولاد امام حسن(ع) و امام حسین(ع) رقابت وجود داشت و برخی نوادگان امام مجتبی(ع) که به سادات حسنی شهرت دارند با سادات حسینی رقابت سیاسی اجتماعی داشتند اما حضرت عبدالعظیم(ع) با اینکه از سادات حسنی بود روایات خوبی را درباره مهدویت و امام مهدی(عج) بیان کرده است و در همان حدیث عرض دین، به وجود حضرت قائم(عج) تصریح می‌کند. در روایات دیگری هم به حضرت مهدی(عج) و وعده ولادت ایشان بشارت می‌دهد و بر انتظار فرج تأکید می‌کند. با توجه به اینکه ایشان در زمان امام زمان(عج) در قید حیات نبوده، این احادیث بسیار مفید است و نشان می‌دهد آن سید جلیل‌القدر در ورطه رقابت سادات حسنی و سادات حسینی نیفتاده و به نفع سادات حسینی و بدون رقابت سخن گفته و جانب حق را گرفته است.
ایشان درباره تاریخ، زیارت و ادعیه ائمه(ع) نیز روایاتی دارند، مثل تاریخ شهادت امام حسین(ع)، فضیلت زیارت امام رضا(ع) و... . در روایتی از امام جواد(ع) و امام هادی(ع) فضیلت زیارت امام هشتم(ع) را نقل کرده است، این روایت در عیون اخبارالرضا(ع)، جلد یک، صفحه ۲۸۷، حدیث ۸۷ آمده است.
تفسیر قرآن و احکام شرعی از دیگر محورهای حدیثی آن حضرت(ع) بوده و آنچه درباره فقه نقل کرده می‌تواند در فقه شیعی مورداستفاده قرارگیرد. برای مثال در موضوع طهارت در نماز، فضیلت وضو، تیمم، احکام روزه و زکات و حج روایاتی را نقل کرده که در فقه کاربردی است؛ همچنین است تصریحات ایشان به احکام ازدواج، قتل نفس و... .
با توجه به روایات فقهیِ نقل شده از عبدالعظیم حسنی(ع)، مشهود است ایشان از جایگاه فقهی بالا و قابل توجهی برخوردار بوده است.
چه محورهای دیگری در نقل حدیث موردتوجه این محدث بزرگ شیعی بوده که برای امروز ما نیز کاربرد دارد و راهگشاست؟
اخلاق از محورهای بارز در بیان احادیث توسط آن حضرت(ع) است که می‌تواند در جامعه ما بسیار راهگشا باشد. ایشان در موضوعات همنشینی‌ها، ریشه برخی گناهان، دنیاپرستی، حقوق برادران ایمانی، تأثیر کارهای نیک بر اخلاق انسان و مواعظ حکمت‌آمیز و... حدیث دارند. محور پایانی که در احادیث منقول ایشان می‌توان به آن اشاره کرد، به بانوان اختصاص دارد که مبتلابه جامعه امروز ما نیز است. ایشان به مقام حضرت فاطمه(س) و وجه تسمیه ایشان به فاطمه(س) اشاره دارد.
همچنین است طیفی از بانوان ما که معمولاً موردغفلت قرار می‌گیرند یعنی بانوان باردار که رنج بالایی را برای حیات منظومه خلقت متحمل می‌شوند؛ ایشان در روایتی که درباره این بانوان نقل کرده، می‌گوید: اگر مرتکب گناه نشوند نمازگزاران آن‌ها وارد بهشت می‌شوند.عبدالعظیم حسنی(ع) روایتی طولانی درباره بانوان مرتکب گناه نقل کرده و برخی مؤلفه‌هایی را که در شأن یک بانوی والامقام نیست مثل بدحجابی، تمکین نکردن از همسر، مراعات نکردن عفت، سخن‌چینی، غیبت و... را موردتأکید قرار داده است؛ همچنین، به مسائل احساسی بانوان هم در نقل روایات توجه داشته و احادیثی را درباره لایه‌های زیرین شخصیت یک بانو بیان کرده است.
کتاب‌شناسی درباره حضرت عبدالعظیم(ع) چه کیفیتی دارد و چه آثار مهمی بر مدار آن عالم جلیل‌القدر تألیف شده است؟
ازجمله مهم‌ترین آثار نگاشته شده درباره ایشان «جامع کتاب أخبار عبدالعظیم» نوشته مرحوم ابن‌بابویه قمی یا همان شیخ صدوق(ره) است؛ دومین اثر «عبدالعظیم حسنی حیاته و مسنده» یا زندگانی حضرت عبدالعظیم(ع) تألیف عزیزالله عطاردی است، همچنین «مسند حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)» هم به قلم ایشان به رشته تحریر درآمده و ۱۱۸ حدیث را از ایشان نقل کرده است. سومین اثر مهم، «الشریف المعتمد شاه عبدالعظیم الحسنی حیاته و مسنده» تألیف عبدالزهرا عثمان محمد است.
نظر شما