در قسمت‌های قبل گفتیم که احتمالاً نخستین مسجد مشهد، مسجد بالاسر بود که در دوره غزنوی ساخته شد و امروزه بخشی از اماکن متبرکه و نزدیک به روضه منوره است. همین اواخر هم به مسجد «نظریافته» و بانی آن بی‌بی رقیه خاتون در محله سرشور اشاره کردیم. اهمیت تاریخ مساجد در این است که این اماکن مذهبی، به دلیل حرمت و جایگاه ویژه‌ای که در جامعه اسلامی دارند، جز به وقت اضطرار و از روی ناچاری، دستخوش تغییرات ساختمانی و موقعیتی نمی‌شوند؛ از همین رو می‌توان با توجه به تاریخ ساخت و موقعیت جغرافیایی آن‌ها در شهر، درباره وضعیت فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی یک منطقه اطلاعاتی را بدست آورد که در شناخت سرگذشت شهر مشهد، بسیار کلیدی و مهم است. در این قسمت از یادداشت‌های صفحه نخست رواق، می‌خواهیم درباره یکی از مساجد بسیار قدیمی شهر مشهد و تاریخ آن صحبت کنیم؛ مسجد مقبره در بالاخیابان.

چرا مقبره؟

مسجد مقبره یا «میرزاحسن» که امروزه در مجاورت کوچه ضلع غربی مجموعه تاریخی باغ و آرامگاه نادری قرار دارد، یکی از مساجد بسیار قدیمی مشهد است که حتی عمری بیشتر از آرامگاه نادری دارد، اما به دلیل مجاورت با این مجموعه، در دو قرن اخیر به مسجد مقبره معروف شده‌ است. ظاهراً این مسجد پیشتر صاحب آب‌انبار و حمامی هم بوده‌ که امروزه اثری از آن‌ها وجود ندارد. مسجد کنونی مقبره هر چند نشانه‌هایی از گذشته پرشکوه خود دارد، اما به تدریج تجدید بنا شده‌ است و بسیاری از تزئینات و الگوهای معماری آن جدید به نظر می‌رسد. در کتیبه‌ای قدیمی که ظاهراً تا دهه ۱۳۲۰ در مسجد وجود داشت، بانی مسجد فردی به نام میرزاحسن خادم رضوی و تاریخ ساخت آن ۱۰۳۲ق/ ۱۰۰۲ش مشخص شده ‌بود: «و البانی هذه المسجد الشریف... به توفیق ملک الغنی میرزا حسن خادم الرضوی احسن الله الیه و اتفق الاتمام لهذه البقعه فی سنه ۱۰۳۲». با این حال در برخی متون از نام میرابوصالح رضوی به عنوان بانی مسجد مقبره سخن به میان آمده ‌است که ظاهراً خیلی دقیق و درست نیست. شاید این میرابوصالح، همان بانی معروف مدرسه نواب و مصلای مشهد باشد که حدود ۵۰ سال پس از بنای مسجد مقبره، در قید حیات بود و احتمالاً مسجد را تعمیر یا تجدید بنا کرده ‌است. بگذریم؛ قدر مسلم آن است که مسجد مقبره در دوره شاه عباس یکم صفوی ساخته شد و این را باید از روی تاریخ احداث آن بفهمیم. خانیکوف، خاورشناس روس که اواسط دوره قاجار به ایران آمد، در گزارش خودش این مسجد را مقابل آرامگاه نادر دانسته و همین اظهار نظر موجب دردسرهای فراوانی شده ‌است؛ چه دردسری؟ برخی محققان بر اساس همین گزارش، مسجد فعلی مقبره را مسجد اصلی نمی‌دانند و حتی مرحوم بدایع‌نگار رضوی معتقد است: «مسجد... مقابل مقبره نادری به بیت‌المعمور ملحق شده‌ است (از بین رفته‌ است)». با این حال، پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد مکان مسجد، از قدیم همین مکان فعلی بوده‌ است و شاید وجود یک در از کوچه کنار مسجد که روبه‌روی آرامگاه نادری قرار می‌گرفت، موجب شده‌ است که خانیکوف در گزارش خود، مسجد را مقابل مقبره نادر بداند.

رمزگشایی از موقعیت و تاریخ مسجد

با توجه به سال ساخت مسجد مقبره و همزمانی ایجاد آن با دوران ساخت بالاخیابان مشهد، می‌توان آن را در زمره بناهایی دانست که برای هر چه باشکوه‌تر کردن مسیر بالاخیابان ساخته شده‌ است. می‌دانیم که طرح خیابان مشهد، شامل بالاخیابان و پایین خیابان، همزمان با ورود شاه‌عباس به مشهد، پس از دفع حمله ازبکان ریخته شد و طراح آن به احتمال زیاد، شیخ بهایی بود. مسجد مقبره با توجه به موقعیت این معبر بسیار مهم مشهد، در حاشیه آن ساخته شد تا هم بر آبادانی و زیبایی مسیر اضافه کند و هم برای کسبه اطراف بالاخیابان که فاصله مغازه آن‌ها تا مسجد جامع گوهرشاد و حرم مطهر نسبتاً زیاد است، مکانی برای ادای فرایض یومیه باشد. مسجد مقبره در دوره‌های تاریخی بعد، شاهد برخی رویدادها و مکان وقوع آن‌ها بوده‌ است. طبق یک روایت تاریخی، این مسجد پناهگاه مردم در جریان واقعه به توپ بستن حرم مطهر رضوی در نوروز سال ۱۲۹۱ خورشیدی بود و در دوران انقلاب و چند دهه اخیر نیز به دلیل قرار داشتن در مرکز شهر و نزدیکی به حرم مطهر، محل برگزاری مراسم و سخنرانی‌های بسیار مهم شد؛ از جمله سخنرانانی که در این مسجد به ایراد خطابه پرداختند، می‌توان به شهید سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد اشاره کرد.