دکتر محمدمهدی احمدی فراز، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات معنوی قم و مدیرگروه معنویت کاربردی، پژوهش‌هایی درباره سلامت معنوی و دعا انجام داده و تأثیرات دعا را بر سلامت روانی از نظر روان‌شناختی بررسی کرده است. او در آثاری ازجمله صحیفه سجادیه با اشاراتی به بهداشت روانی، ندای عشق رضوی (زیارت‌نامه امام رضا(ع) با نگاهی روان‌شناختی)، رابطه دعا (مکارم‌الاخلاق) با بهداشت روانی، آرامش با نیایش و... را نوشته و چاپ کرده است. در همین زمینه گفت‌وگویی با این پژوهشگر انجام داده‌ایم و او به این موضوع اشاره کرد که صحیفه سجادیه با نگاه فرایندی معرفت‌افزایی دارد نه با نگاه رویدادی. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

نقش دعا و راز و نیاز با خداوند در حل مشکلات چیست؟
دیدگاه ما این است که دعا یک اثربخشی بیرونی و یک اثربخشی درونی دارد، یعنی وقتی دعا می‌کنیم گاهی در اسباب بیرونی تأثیرگذار است؛ به این معنی که چینش اسباب بیرونی را به‌گونه‌ای تحت تأثیر قرار می‌دهد که نتایج حاصل، متفاوت می‌شود. به فرض، من یک خواسته‌ای دارم، می‌خواهم فلان شغل یا ماشین را داشته باشم؛ در مسیر رسیدن به این‌ها موانعی وجود دارد. در اینجا دید ما این است دعا می‌تواند اسبابی را فراهم کند، یعنی ارتباطاتی برایمان ایجاد و کمک کند به خواسته‌ام برسم. البته این همراه تلاش و برنامه من است که می‌تواند بخشی از مشکلات را کاهش دهد. نگاه بیشتر افراد به دعا همین است که قرار است خدا اسبابی را فراهم کند تا من به خواسته‌ام برسم که دیدگاه قابل توجهی است. اما نکته این است که همه دعا این نیست؛ ما می‌گوییم دعا اثربخشی درونی هم دارد یعنی به نظر من اهل بیت(ع) یک دانشگاهی را تأسیس کردند به نام دعا و نیایش. در این دانشگاه استادانی وجود دارند که خود اهل بیت(ع) هستند و متون درسی در حوزه‌های مختلف وجود دارد که دعاها هستند، ازجمله دعای صحیفه سجادیه، فاطمیه و... . افراد می‌توانند در این دانشگاه رشد پیدا کنند اما این با نگاه اول متفاوت است. بیشتر افراد جامعه نگاه اول را دارند؛ نگاه دوم در حل مسائل اجتماعی و رشد جامعه کارآمدتر است اما نیاز به طراحی دارد.

با توجه به اینکه به نظر می‌رسد توجه به نقش صحیفه سجادیه در زندگی و برکات این کتاب در جامعه کمرنگ شده بود و با شیوع بیماری کرونا و تأکید رهبر معظم انقلاب به خواندن دعای هفتم آن، دوباره توجه مردم به این اثر ماندگار جلب شد، این دعا براساس پاسخ شما به پرسش پیشین چه ویژگی‌هایی دارد؟
عنوان دعای هفتم که رهبر انقلاب فرمودند دعا هنگام امور مهم و هنگام سختی‌ها، در نگاه اول مقصود این است خواندن آن اسبابی را فراهم می‌کند تا معضلات جدی موجود را کاهش دهد، یعنی شما فعالیت و تلاش کنید که می‌شود عوامل مادی، ما عامل معنوی به نام دعا هم داریم؛ این عامل معنوی می‌تواند روی اسباب بیرونی تأثیرگذار باشد و نتیجه را تغییر دهد.
دیدگاه دوم که مبنی بر این است دعا اثربخشی دارد یعنی شما روی مضامین دعا متمرکز شوید و بواسطه این دعا الگوهای شناختی عاطفی و رفتاری دریافت می‌کنید که می‌تواند در امور زندگی‌تان مؤثر باشد.
وقتی درخواستی داریم و دعا می‌کنیم تمرکزمان روی خواسته خودمان است، در حالی که این دعا دارد به ما کد می‌دهد تمرکز بر کسی باشد که از او درخواست داریم. از نظر تحلیل روان‌شناختی خیلی تفاوت دارد که ما بر خواسته خود یا بر کسی که می‌خواهد خواسته ما را پاسخ دهد، تمرکز داشته باشیم. فراز دعای هفتم صحیفه سجادیه با «یَا مَنْ تُحَلُّ بِهِ عُقَدُ الْمَکَارِهِ وَ یَا مَنْ یُفْثَأُ بِهِ حَدُّ الشَّدَائِد»ِ شروع می‌شود. این بخش خدا را توصیف می‌کند و توصیف را به شکل‌های مختلف می‌فرماید. توجه به مضمون دعا حس نیرومندی در انسان ایجاد می‌کند و اثربخشی درونی دعا همین است، من دارم به کسی وصل می‌شوم که همه قدرت‌ها در برابر او منعطف می‌شود. به این فراز «وَ قَدْ نَزَلَ بِی یَا رَبِّ مَا قَدْ تَکَأَّدَنِی ثِقْلُهُ وَ أَلَمَّ بِی مَا قَدْ بَهَظَنِی حَمْلُهُ وَ بِقُدْرَتِکَ أَوْرَدْتَهُ عَلَیَّ» که می‌رسیم فرد درباره وضعیت خود توضیح می‌دهد و آن را توصیف می‌کند؛ او خود را در چند فراز توصیف می‌کند و در بند هشتم صلوات می‌فرستد تا طلب رحمت برای اهل بیت(ع) را مطرح کند و آخر کار شروع می‌کند به درخواست خودش و می‌فرماید، «وَ افْتَحْ لِی یَا رَبِّ بَابَ الْفَرَجِ بِطَوْلِکَ، وَ اکْسِرْ عَنِّی سُلْطَانَ الْهَمِّ بِحَوْلِکَ»، این فرایند یک نوع رهایی از خود برای مخاطب اجرا می‌کند یعنی در نگاه تحلیلی، در زمان دعا تمرکزمان روی خواسته‌مان است اما در این فرایند، خواسته در آخر دعا بیان می‌شود.
از نظر روان‌شناختی این‌ها می‌تواند احساس متفاوتی به انسان دهد و روی رفتار و سلامت روانی‌شان تأثیر بگذارد.

لطفاً درباره نقش معرفت‌افزایی صحیفه سجادیه بفرمایید و اینکه این معرفت‌افزایی چگونه در زندگی انسان با خواندن این کتاب پررنگ می‌شود؟
در کارهایی که در جامعه برای صحیفه سجادیه انجام می‌شود که در قالب‌های ترویجی خوب است -مثلاً پویش خواندن صحیفه سجادیه می‌گذارند- بیشتر به دنبال این هستم که نباید به صحیفه با یک نگاه رویدادی نگاه کرد، باید نگاهمان یک نگاه فرایندی و تربیتی باشد. شما دعا را می‌خوانید، یک هیجانی دارید، یک اشکی می‌ریزید و بعد این معرفت‌افزایی الزاماً در نگاه رویدادی اتفاق نمی‌افتد اما اگر فرایندی باشد تأثیر بیشتری دارد.
صحیفه معرفت‌افزاست به شرط اینکه برایش برنامه بریزیم؛ برنامه‌های موضوعی شاید ظرفیت مطلوب صحیفه را به جامعه منتقل نکنند.

بسیاری از استادان و بزرگان معارف دینی معتقدند معارف در صحیفه سجادیه ماهیت متفاوتی دارند، نظر شما در این باره چیست؟
بله صحیفه سجادیه کتابی است که توسط امام سجاد(ع) که یک امام بود ارائه شده و ایشان از طریق دعا وظایف خود را در نقش امامت در عرصه اخلاق و حوزه‌های مختلف در این کتاب نوشته‌اند؛ پس ایشان وظایفی که امام در عرصه‌های مختلف داشته را در این قالب ارائه کرده و این جامع‌نگری صحیفه را می‌رساند.
دیدگاهی که برایش برنامه طراحی می‌کنم این است که صحیفه سجادیه در عرصه اخلاقی و سلامت اخلاقی، روانی و معنوی چه نقشی را می‌تواند ایفا کند و تفاوت آن با بقیه منابع دینی و مرتبط با دعا در چیست.

با توجه به اینکه دعا نوعی خودآگاهی و بیداری دل، اندیشه و سبب خودسازی و خداشناسی است، اگر بخواهیم به نقش تربیتی دعا با تأکید بر صحیفه سجادیه بپردازیم چه نکاتی در این خصوص وجود دارد؟
اگر کمی عمیق‌تر نگاه کنیم، دیدگاه من درباره اینکه پس از این همه سال چرا رهبر انقلاب در این شرایط در فضای رسانه‌ای و عمومی بیشتر مطرح می‌کنند این است نقشی که صحیفه می‌تواند ایجاد کند یک تحول برای نظام سیکلی جامعه است، یک تحول که می‌تواند از تعارضات معنوی، چالش‌ها و انحرافات دینی بازخوانی شود. صحیفه می‌تواند معرفت دینی جامعه را ارتقا دهد به شرطی که به صورت یک نظام منسجم تربیتی روی آن کار شود.

خبرنگار: مهدیه قمری