«ماهِ رمضان ماهی است که قرآن، برای راهنمایی و هدایت مردم و نشانه‏های هدایت و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است‏». همان طور که فصل بهار، فصل رویش طبیعت و جان گرفتن دوباره آن است، نزول قرآن در ماه رمضان نیز حیاتی دوباره بر روح و جان انسانهاست.

همزمان با ماه نزول قرآن و شب‌های قدر به بازدید از مجموعه‌ای فاخر و ارزشمند پرداختیم. موزه‌ای در قلب صحن حرم مطهر امام رضا(ع) که آثار بسیار نفیسی در حوزه کتابت و خوشنویسی قرآن کریم و نسخ خطی در آن وجود دارد و بازدیدکنندگان زیادی را مجذوب و متحیر می‌کند.

موزه‌ای نفیس با قرآن‌هایی از صدر اسلام تا قرن چهاردهم

هر چند که همزمان با بر پایی اولین موزه آستان قدس رضوی در سال 1324 کنار مقبره شیخ بهاءالدین محمد تعدادی از قرآن‌های بسیار نفیس گنجینه رضوی به نمایش گذاشته شده بود اما در سال 1364 به فرمایش مقام معظم رهبری که آن زمان رئیس‌جمهور بودند، اولین موزه تخصصی قرآن کریم با گردهمایی قرآن‌های خطی، مجموعه‌ای از مرقعات، نقاشی‌های گل و مرغ و خوشنویسی هنرمندان معاصر در کنار مضجع شریف آقا علی بن موسی الرضا(ع) راه اندازی شد.

موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی، بزرگترین موزه قرآن جهان اسلام است که 130 قرآن فوق‌العاده نفیس و آثار و جزوات قرآنی آن از میان بالغ بر 23 هزار قرآن نفیسی که در کتابخانه آستان قدس رضوی وجود دارد به نمایش گذاشته شده است.

عباس جهانی، رئیس موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی می‌گوید: این مکان عالی‌ترین زمینه تحقیق و پژوهش برای پژوهشگران می‌باشد. به همین دلیل تلاش می‌شود با دیجیتال سازی و تصاویری که از صفحات قرآن‌ها گرفته می‌شود، موزه‌ای مجازی راه‌اندازی شود تا هر شخصی از هر جای دنیا، نیاز به خواندن و یا دیدن بخشی از موزه قرآن آستان قدس پیدا کرد به راحتی به این تصاویر دسترسی پیدا کند و از دیدن قرآن‌ها لذت ببرد. آن هم قرآن‌هایی که از صدر اسلام تا قرن چهاردهم به ما رسیده است.

میراث مقدس

اولین موزه قرآن جهان شامل قرآن‌های منسوب به دست‌خط ائمه اطهار(ع) و سایر هنرمندان خوشنویس در چهارده قرن، از قدیمی‌ترین قرآن که منسوب به دستخط مبارک امام علی(ع) و به خط کوفی اولیه تا قرآن‌های دیگری که با خطوط سته کتابت شده و در این موزه به نمایش درآمده است.

رئیس موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی توضیح می‌دهد: در این موزه از صدر اسلام 17 قرآن فوق‌العاده نفیس با دست‌خط منسوب به ائمه اطهار(ع) در معرض نمایش است. از این تعداد 5 قرآن نفیس دارای رقم است یعنی در آخر آن قرآن‌ها نوشته شده «کَتَبَهُ عَلی بنِ أبیطالِبٍ»، «کتَبَهُ حسن بن علی»، «کتَبَهُ حسین بن علی»، «کتَبَهُ علی بن الحسین» و «کتَبَهُ حسن بن موسی الرضا». این قرآن‌ها توسط شاه عباس صفوی وقف و وقف‌نامه آن توسط شیخ بهایی نوشته شده است. در گنجینه رضوی آثاری از هنرمندان و خوشنویسان برجسته ایرانی وجود دارد که هر یک بیانگر گوشه‌ای از تاریخ کتابت و نشانگر دوره‌ای از هنر اسلامی است.

به گفته جهانی قدیمی‌ترین قرآن وقفی موجود در موزه آستان قدس رضوی، قرآن وقفی ابن‌کثیر است که وزیر سلطان محمود و مسعود غزنوی بود و در سال 393 قمری وقف روضه منوره کرده است. قرآن دیگر جزوات سی‌گانه به خط و تذهیب عثمان بن حسین وراق است که 28 نسخه آن در کتابخانه رضوی نگهداری می‌شود و دو نسخه فوق نفیس دیگر آن در سال 464 هجری قمری کتابت و تذهیب شده، در موزه قرآن در معرض نمایش است. قرآن دیگر خط نسخ عربی و ترجمه فارسی و گویش سیستانی جزو اولین قرآن‌هایی است که به فارسی ترجمه شده است. نسخه خطی قرآن منسوب به دست خط «یاقوت مستعصمی» که در قرن هشتم کتابت شده از دیگر نفایس این موزه است. یاقوت از کاتبانی بود که در دوره خود قرآن‌های زیادی را به خط نسخ عربی کتابت کرده و تذهیب فوق‌العاده‌ای دارد.

بزرگ‌ترین و خاص‌ترین قرآن‌های خطی در گنجینه آستان قدس

یکی دیگر از قرآن‌های نفیس این موزه، قرآنی است که کاتب شیرازی آن را کتابت کرده و تماماً با آب طلا نوشته شده و برای دید بهتر با خط مشکی آن را دورگیری نموده‌اند.

رئیس موزه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی در مورد یکی دیگر از نسخ بسیار خاص این گنجینه می‌گوید: نسخه خطی «قرآن پنج تفسیره» یکی دیگر از نسخه‌های نفیس موجود در گنجینه رضوی است که توسط محمدحسن خان هروی در سال ۱۲۱۸ قمری بر روضه رضویه وقف شد و وحدت بین مذاهب اسلامی را تداعی می‌کند. هر آیه از این قرآن، چهار تفسیر معتبر «بیضاوی»، «مدارک»، «جلالین» و «کشاف» آن مربوط به اهل سنت و به زبان عربی است. ملاحسین واعظی کاشفی، یکی از بهترین تفاسیر فارسی زبان شیعه را نوشته و از تفسیر پنجم نیز با عناوین «حسینی»، «کاشفی» نام برده می‌شود.

قرآن نفیس دیگر معروف به قرآن یازده سطری بوده و به نوعی نمایشگر گوشه‌ای از اعجاز لفظی قرآن کریم است. این قرآن با سبک و نظمی بدیع در کتابت سال 1306 هجری قمری به وسیله علی مدرس ‌همدانی به خط نسخ آمیخته به ثلث و ترجمه فارسی به خط نستعلیق کتابت شده است. در این قرآن، بدون جابه‌جایی آیات و فقط با کشیده یا فشرده نوشتن حروف و کلمات، طوری آیات نگاشته شده است که حرف اول سطر نخست با حرف اول سطر یازدهم مشابه باشد. به همین ترتیب، حرف اول سطر دوم با حرف اول سطر دهم، حرف اول سطرهای سوم و چهارم و پنجم با حرف اول سطرهای نهم و هشتم و هفتم و حرف اول سطر ششم (سطر وسط) با حرف اول سطر ششم صفحه مقابل، شباهت دارد. در برخی از صفحات این قرآن بی‌نظیر، این تشابه فراتر از یک حرف و درحد چند کلمه نیز دیده می‌شود.

عباس جهانی یادآور می‌شود: قرآن بایسنقری بزرگترین قرآن خطی جهان به شمار می‌رود که در دوره تیموری به دست بایسنقر (پسر شاهرخ و گوهرشاد خاتون و نوه تیمورگورکانی) کتابت شده است. از بزرگترین قرآن خطی جهان حدود 56 برگ موجود است که از این تعداد 8 برگ در موزه آستان قدس رضوی به نیت امام هشتم در معرض نمایش می‌باشد والباقی در کتابخانه مرکزی نگهداری می‌شود.

دیگر آثار شاخص موجود در موزه قرآن

این مجموعه، از لحاظ جلدسازی نیز با جلدهای سوخت و روغنی و دارای آرایه‌های هنری، منبعی برای پژوهش علاقمندان به تحقیق در مورد جلدهای کهن است. جلدهای تیماج و چوب گره‌بندی‌شده از سده‌های چهارم و پنجم و نیز نسخه‌های دارای تذهیب و کتاب‌آرایی که در این مجموعه وجود دارد، جزو شاهکارهای هنری ایران و جهان است. علاوه بر آن ابزار کتابت از دوره صفویه به بعد نیز بسیار عالی است و دوات، قلم، قیچی، عینک کتابت هم در نمایش گذاشته شده است.

نشانه‌های مولود کعبه در گنجینه قرآن

9  جلد قرآن و جزوه قرآنی نفیس منسوب به دست‌خط مبارک حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در مخزن کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود که یک جزوه بسیار نفیس در گنجینه قرآن در معرض نمایش می باشد. جهانی در این مورد توضیح می‌دهد: برخی از این مصاحف شریف در قرن ششم و هفتم هجری قمری وقف آستان قدس شده و برخی نیز توسط شاه عباس صفوی وقف شده و شیخ بهایی وقف نامه آن را نوشته است. در بین این تعداد نسخه‌ای که به خط کوفی اولیه روی پوست کتابت شده از ارزش زیادی برخوردار است و بر اساس تحقیقاتی که روی آن انجام گرفته، بی‌تردید در قرن اول به دست مبارک حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) کتابت شده است. در موزه قرآن آستان قدس رضوی که یکی از مهمترین گنجینه‌های جهان اسلام است، علاوه بر قرآن منسوب به امیرالمؤمنین(ع)، آثار ارزشمند و گرانقدر دیگری مرتبط با حضرت علی بن ابی طالب(ع) وجود دارد.

لازم به ذکر است بازدید از بزرگترین موزه قرآن جهان اسلام برای عموم مردم و کارشناسان و متخصصان همه روزه از ساعت 8 صبح تا 12:30 به جز ایام تعطیل امکان‌پذیر می‌باشد.

مریم احمدی شیروان