در این روزها، در اخلاق عظیم پیامبر(ص)، بیندیشیم و تلاش کنیم خود را به آن متخلق سازیم.

آیت الله محسن فقیهی از علمای حوزه علمیه قم در یادداشتی به مناسبت شهادت جانسوز پیامبر مکرم اسلام(ص)، اخلاق نیک آن حضرت را رمز موفقیت رسالت آن حضرت دانسته و در ادامه، به شرح و تبیین یکی از توصیه‌های اخلاقی آن حضرت پرداخته‌ است که در ادامه می‌خوانید.

ایام شهادت جانسوز پیامبر مکرم اسلام(ص)، اوقات مناسبی است برای اینکه انسان بیندیشد در اینکه آن حضرت چه اخلاق نیکویی داشت که خداوند متعال اینگونه در قرآن کریم تعبیر می‌فرماید که‌ای پیامبر، تو دارای اخلاق عظیم و بزرگی هستی.

ویژگی‌های اخلاقی وجود مبارک رسول خاتم(ص) چه بوده است که خداوند متعال در جای دیگری از قرآن می‌فرماید: «لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» یعنی اگر اخلاق تو با آن اعراب جاهلی قرار بود خشن باشد، هیچ کسی اطراف تو جمع نمی‌شد و به سخنانت گوش فرا نمی‌داد اما این خلق عظیم و اخلاق بسیار نیکویت بود که همه را پروانه‌وار دور تو جمع کرد. اصلاً رمز موفقیت رسالت تو ای پیامبر، در خلُق عظیم و اخلاق شایسته‌ات بود.

حال به مناسبت این روزها، چه خوب است که انسان اخلاق پیامبر(ص) را از لابلای آیات قرآن و روایات اهل بیت(ع) مطالعه نماید و ابعاد مختلف آن را ببیند و تا جایی که می‌تواند خود را به آن اخلاق الهی متخلق سازد.

در این نوشتار به مناسبت اینکه قطره‌ای از اقیانوس اخلاق نیک و عظیم پیامبر(ص) را مطالعه کنیم و درباره آن بیندیشیم و زمینه تخلق به آن را در خود فراهم سازیم، یک روایت از آن وجود گرامی را نقل و کمی درباره آن تأمل کرده و توضیح می‌دهیم، به‌امید آن که بتوانیم خود را از رذائل اخلاقی دور کنیم و به ملکات اخلاقی بیاراییم.

پیامبر اکرم حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) در روایتی می‌فرماید: «لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ مَنْ فِی قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنَ الْکِبْر» یعنی هر کسی که ذرّه‌ای کبر و خودبرتربینی در وجودش باشد، هیچگاه وارد بهشت نخواهد شد.

این روایت می‌فرماید که اگر در قلب شما، ذره‌ای کبر باشد هر چند اظهار نکنید و فقط در قلب شما باشد و به عمل خارجی هم نرسد، وارد بهشت نمی‌شوید. یعنی شاید در ظاهر، انسانی متواضع باشید، ولی در فکر و قلب، خودتان خود را از دیگران بالاتر بدانید. اگر این طور باشد شما اهل بهشت نخواهید شد.

انسان باید این رذیله و روحیه شیطانی را از خود دور کند. همواره به خود بگوید: «من پست‌ترین و حقیرترین افراد این جهان هستم.» نه اینکه خود را بزرگ و دیگران را کوچک بشمارد.

طبق این روایت، کسی که ذره‌ای کبر و خود برتر بینی در وجودش باشد، هر چند در زبان و عمل اظهار نکند، حاضر نیست چیزی یاد بگیرد. دیگرانی که می‌خواهند او را نصیحت کنند، کوچک می‌داند و می‌گوید که فهم و درک من از او بهتر است.

چنین انسانی از خدا دور می‌شود و در تنهایی خود اسیر می‌شود. این را بدانیم که طبق روایات هیچ تنهایی، وحشتناکتر از کبر و خودبرتربینی نیست.

اگر کسی کبر داشته باشد، و خود را بزرگ بپندارد، خداوند او را در چشم مردم، کوچک خواهد کرد؛ هر چند توهم داشته باشد که خیلی بزرگ است: «من تکبر وضعه الله، فهو فی اعین الناس صغیر و فی نفسه کبیر».

حال که این بلا و آلودگی نفسانی را شناختیم و کمی از ضررهای آن و آثار سوء آن دانستیم، ببینیم علاج آن چیست؟ چگونه این کبر را هم از نیت و فکر و قلب و هم از عمل خود دور سازیم؟

معالجه این بیماری روحی، نیازمند دو بُعد علمی و عملی است. در جنبه علمی، باید هم به حقارت و پستی و ضعف خودمان و هم به عظمت خداوند متعال فکر و توجه کنیم.

مقداری بیندیشیم که انسان‌ها در ابعاد مختلف و گوناگون در نهایت ضعف هستند و کسالت‌ها، بیماری‌ها، فقر و بیچارگی هر روز انسان را تهدید می‌کند و او قدرت مقاومت ندارد و نابود می‌شود. آیه شریفه قرآن می‌فرماید: «خلق الانسان ضعیفا» یعنی واقعاً انسان از حیث جسم، بسیار ضعیف آفریده شده است. قوی‌ترین قدرت‌ها و افراد در مقابل یک حیوان کوچک، بسیار ضعیف و ناتوان هستند.

باید در این آیه زیاد بیندیشیم که فرمود: «أولم یر الانسان انا خلقناه من نطفة» یعنی چرا انسان در این مطلب نمی‌اندیشد که ریشه و منشأ وجودش یک ذره نطفه بد بو و نا چیز است. اگر انسان توجه به این مطلب پیدا کند، آیا اصلاً تصور بالاتر دیدن خود از دیگران برای او پیدا می‌شود؟

از طرف دیگر، باید در عظمت خداوند متعال هم بیندیشیم. هیچ قدرتی ما فوق قدرت ذات اقدس اله نیست. آسمان‌ها، سیاره‌ها، ماه و افلاک، کهکشان‌ها، اقیانوس‌ها و هر آنچه که بشر فقط مقداری از آن را تاکنون کشف کرده است، همه نشان از این دارد که خداوند متعال قدرت لایتناهی دارد و در برابر قدرت او، بقیه قدرت‌ها هیچ است. انسان وقتی به عظمت قدرت خدا توجه کند، به فرمایش‌امیرالمؤمنین(ع): «لَو فَکّروا فی عَظیمِ القُدرَةِ و جَسیمِ النِّعمَةِ لرَجَعوا إلی الطَّریقِ و خافوا عذابَ الحَریقِ» از معاصی از جمله کبر و خودبرتربینی دور می‌شود.

در بُعد عملی هم باید انسان تلاش کند رذیله کبر را از خود دور کند.

در این رابطه هم از کلمات پیامبر(ص) استمداد می‌کنیم. در روایتی آن حضرت می‌فرمایند: «إنه لیعجبنی أن یحمل الرجل الشئ فی یده یکون مهنّئاً لاهله یدفع به الکبر» نکته کلیدی که پبامبر(ص) در بعد مبارزه عملی با کبر و غرور مطرح فرمودند، انجام عمل متواضعانه است.

آن حضرت می‌فرمایند به راستی که برای من بسیار خوشایند و لذت بخش است که مرد با دستان خود چیزی را که برای خانواده‌اش تهیه کرده است ببرد و با این کار، کبر و خود برتربینی را از خود دور سازد.

یعنی از مهمترین راه‌های عملی برای از بین‌بردن صفت رذیله کبر، انجام کارهای متواضعانه در برابر چشم مردم است تا انسان، نفس خود را در معرض کوچکی در برابر دیگران قرار دهد و به او بفهماند که تو در مقابل این همه مخلوق خداوند که قابل شمارش نیست، ذره‌ای بیش محسوب نمی‌شوی.

پس در بعد علمی انسان باید دائماٌ در پستی خود و عظمت خداوند تأمل واندیشه کند و در جهت عملی هم برای از بین بردن کبر، بهترین راه، انجام کارهای متواضعانه در برابر مردم است، مانند حمل وسایل تهیه شده برای خانواده به دست خود نه تکلف و زحمت آن را به دوش دیگران انداختن و هم چنین سلام دادن به همه افراد از کوچک و بزرگ و فقیر و غنی و...

این بود تنها شرح یکی از احادیث اخلاقی پیامبر(ص) که خود از همه عامل‌تر به آن و اسوه تواضع در برابر همه مردمان بود. در هیچ مجلسی جای خاصی برای خود در نظر نمی‌گرفت؛ با فقرا و تهیدستان نشست و برخاست می‌کرد و غذا می‌خورد. در سلام کردن، هیچ کسی حتی کودکان نمی‌توانستند بر او سبقت بگیرند و دیگر اعمال متواضعانه حضرت که تمام انسان‌ها را شیفته خود کرده بود.

امید است با تأمل در اخلاق نیک آن اسوه بشریت و ممارست بر تخلق به آن ملکات فاضله، بتوانیم حیات طیبه را در جامعه اسلامی گسترش دهیم و جهانیان را به واسطه گسترش اخلاق نیک پیامبر رحمت(ص)، به سوی تعالیم جاودان اسلام عزیز، جذب نماییم.