خداوند بخاطر لطف و رحمتش زمینه ایمان‌آوری آگاهانه و مختارانه بی‌ایمانان را پس از گذشت عذاب درخوری، با تمهیداتی در عوالم بعد از مرگ فراهم می‌کند؛ زیرا خداوند اسماء لطفی فراوانی دارد و همواره به بندگانش لطف می‌کند؛ از جمله این اسماء لطفی، اسم «المصلح» است که در فرازی از دعای عهد به آن اشاره شده است آنجا که می‌گوید: «بِاسْمِکَ الَّذِی‏ یَصْلُحُ‏ بِهِ‏ الْأَوَّلُونَ وَ الْآخِرُون‏». بر اساس اقتضای این اسم، خداوند با تمهیداتی که در قیامت برای بی‌ایمانان فراهم می‌کند، همه انسانهای بی‌ایمان، از اولین تا آخرین را مجاب به ایمان و توبه کرده و آنان را مختارانه مؤمن و صالح خواهد کرد.

لذا در قرآن آیاتی آمده است که دلالت می‌کند که از جانب خداوند در عالم آخرت اقداماتی تمهیدی انجام می‌گردد تا ایمان اضطراری که با دیدن عذاب سخت خداوند برای دوزخیان بوجود آمده است (چنانکه در برخی آیات به آن اشاره شده است) تقویت گردد و به تدریج آن ایمان اضطراری به ایمان مستقری که بر اساس آگاهی شکل می‌گیرد تبدیل گردد، در ادامه به توضیح این آیات طی چند شماره به آن می‌پردازیم.

از اقدامات تمهیدی خداوند که برای ایمان آوری دوزخیان در عوالم بعد از مرگ صورت می‌گیرد جلسات مناظره‌ای است که در قیامت برای روشنگری بپا می‌شود.

توضیح این که در آیه (75 قصص) چنین آمده است: «وَ نَزَعْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهیداً فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَکُمْ فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُون».

ترجمه : و از میان هر امتی شاهدی را بیرون می‏‌کشیم و می‏‌گوییم: «برهان خود را بیاورید.» پس خواهند دانست که حق از آنِ خداست، و آنچه می‌‏بافتند از دستشان می‏‌رود.

این آیه به‌خوبی دلالت می‌کند که در عالم آخرت از جانب خداوند اجمالا اقداماتی برای هدایت دوزخیان صورت می‌گیرد، که به ایمان آگاهانه و مبتنی بر فهم آنان منجر می‌شود؛ یعنی در حقیقت ایمان اضطراری و ناشی از عذاب دوزخیان، به ایمان آگاهانه و مبتنی بر فهم تبدیل می‌گردد؛ زیرا طبق مفاد این آیه، در آن روز خداوند از هر امتی و هر گروهی، شاهدی را بیرون کشیده و به صحنه بحث استدلالی و برهانی وارد می‌سازد، و به او گفته می‌شود دلیلت را بر ادعایت بیاور «فَقُلْنا هاتُوا بُرْهانَکُمْ» و این گفتگوی برهانی و استدلالی در حضور جهنمیان منجر می‌شود به این که کافران و مشرکان به حقانیت حق آگاه شوند «فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ»، و همه بافته‌های دروغین‌شان باطل شده و پوچی آنها آشکار گشته و اعتقاد به آنها منحل گردد «وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ»؛ و این گونه، ایمان اضطرای آنان، که ایمانی ضعیف و غیر مستقر بود، به ایمانی آگاهانه و راسخ تبدیل خواهد شد.

در مورد این که مراد از «شَهیداً» در جمله «وَ نَزَعْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ شَهیداً» کیست؟ چند احتمال وجود دارد یک احتمال این که مراد، پیامبر هر امتی است؛ زیرا مراد از «شَهید» در (41 نساء) «فَکَیْفَ إِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ بِشَهیدٍ وَ جِئْنا بِکَ عَلی‏ هؤُلاءِ شَهیدا» پیامبران‌اند، احتمال دیگر این که مراد، فرد شاخص و متدین هر امتی است که از عدول آن امت محسوب می‌شود؛ ولی به نظر نگارنده چون مراد از امت در «جِئْنا مِنْ کُلِّ أُمَّةٍ» گروه‌های منحرف و گرفتار شرک هستند؛ لذا «شهید» هر امتی، فرد شاخصی است که به منزله رهبر و شاهد صدق آن گروه مطرح بوده است و در دیدگاه انحرافی گروه، او در دنیا قول و عملش شهادت به درستی راه آن گروه می‌داد؛ به‌هر جهت چه این «شَهید» از رهبران الهی باشد چه از رهبران انحرافی، مدعای اصلی ما روشن است؛ زیرا خداوند فرد شاهد را از بین آن جمع بیرون می‌کشد، و از برای حقانیت مرام مورد ادعا، دلیل و استدلال می‌خواهد؛ اما وقتی در حضور گروه تابعان، روشن می‌شود که حجت روشنی بر درستی آن مرام وجود ندارد تابعان آن مرام از آن مرام و مذهب می‌برند، و به پوچی آن مرام اذعان می‌کنند «وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُونَ» و بجای آن به دین حقیقی رو می‌آورند «فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ»؛ و کم‌کم مؤمن می‌شوند اما نه به ایمانی برخاسته از فشار عذاب، بلکه به ایمانی که بر اساس فهم حق و باطل برای آنان شکل می‌گیرد؛ و لذا در مورد درک امور حقه تعبیر «فَعَلِمُوا» بکار می‌برد و می‌گوید «فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ» و در مورد بریده شدن از امور باطل تعبیر از «ضلّ عنهم» بکار می‌برد و می‌گوید «وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما کانُوا یَفْتَرُون».

از سویی چون پاداش و کیفر در قیامت، عین همان اعتقادات و اعمال ما است که بشکل موجودات لذت‌بخش یا موذی تجسم می‌یابند؛ چنانچه آیاتی مثل «َالْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُون» بر آن دلالت دارند، نتیجه چنین مناظراتی این می‌شود که دوزخیان گرفتار، به میزان رهائی از آراء باطله، از عذابشان کاسته و به میزان ایمان به آراء حقه، از لذتهای اخروی بهره‌مند شوند.