حجره‌نشینی فصل مهمی از دفتر زندگی طلبگی است که می‌تواند شاکله زندگی و آینده علمی و اخلاقی او را شکل دهد. سکونت در حجره می‌تواند زمینه‌ساز رشد علمی، فکری، معنوی و اجتماعی هر طلبه باشد و فرصتی طلایی برای خودسازی و تهذیب نفس ایجاد کند.

امروزه با وجود تغییرات فرهنگی، حجره‌نشینی و سنت‌هایی از این دست همچنان اصالت و فرهنگ خاص خود را حفظ کرده‌اند.

حجره کجاست؟

حجره یعنی اتاق کوچکی با فضای کم و احتمالاً با معماری سنتی. به خوابگاه طلبه‌های حوزه علمیه هم که معمولاً اتاق‌های کوچک و محقری هستند، حجره می‌گویند.

حجره محل آرامش، استراحت، تغذیه، تعامل، مطالعه، عبادت، فراغت و خلاصه همه زندگی طلبگی است. با این‌حال با خوابگاه هم متفاوت است؛ چون حجره در فرهنگ حوزه، به خوابگاه کوچکی اطلاق می‌شود که در آن شئون زندگی طلبگی هم رعایت می‌شود.

چرا حجره؟

ورود به حوزه علمیه برای بسیاری از نوجوانان، ورود به دنیای جدیدی است؛ زندگی ویژه‌ای با اهداف خاص که ممکن است با ذهنیت‌ها و دنیای قبلی آن‌ها قدری متفاوت باشد.

اما درس و بحث شاید به‌تنهایی این تفاوت‌ها را آشکار نکند و ادامه‌ای باشد بر درس‌های دبیرستان و ادامه زندگی در کنار پدر و مادر. زندگی تمام‌وقت در حوزه و حجره طلبگی، فرصت ویژه‌ای برای درک کامل زندگی طلبگی خواهد بود.

قرار گرفتن در محیطی جدید، کاهش وابستگی‌های قبلی و تغییر عادات و برنامه زندگی، از تبعات حجره‌نشینی است.

حجره به مثابه تاریخ

طلبه‌ها عموماً بخش مهمی از زندگی طلبگی خود را در حجره می‌گذرانند که با خاطرات تلخ و شیرین فراوانی همراه است؛ اما تقریباً همه آن‌ها از این دوران به عنوان بهترین روزهای زندگی یاد می‌کنند و بعدها حسرت آن روزها را می‌خورند.

در گذشته اگر مسجدی می‌ساختند، در کنارش حجره‌هایی هم برای طلاب علوم دینی می‌ساختند تا علاقه‌مندان بتوانند در آنجا ساکن شوند و به تحصیل علوم و معارف اسلامی بپردازند؛ مسجدسازی با پیوست انسان‌سازی.

واقفان و خیران شهر پس از ساخت مسجد، بازار، آب‌انبار و غیره، ساخت حجره برای طلبه‌ها را به‌عنوان یکی از اولویت‌ها مدنظر قرار می‌دادند. این حجره‌ها را در جوار بافت قدیمی حرم ائمه(ع) و بقاع متبرکه نیز می‌توان یافت و حتی بافت اصلی حرم امیرالمؤمنین(ع) در نجف را حجره‌ها و مدرس‌ها تشکیل می‌دادند، هرچند امروزه عمدتاً تغییر کاربری داده‌اند.

مزایای حجره‌نشینی

هرچند به‌طور کلی زندگی طلبگی بهره مالی چندانی برای طلبه‌ها ندارد، اما در دوران حجره‌نشینی به دلیل پایین بودن رتبه علمی از شهریه کمتری هم بهره می‌برند و از همین رو ازنظر مالی در تنگنا هستند.

ولی از سوی دیگر کاهش وابستگی‌ها به خانواده و نداشتن دغدغه همسر و فرزند، این دوران را به بهترین زمان برای مطالعه، مباحثه، یادگیری و خودسازی معنوی تبدیل می‌کند.

فراغ بالی که برای طلبه‌ها وجود دارد، بهترین فرصت است تا حداکثر بهره‌برداری علمی و درسی را داشته باشند.

دوران حجره‌نشینی همچنین می‌تواند بستر تمرینی برای همزیستی دوستانه با افراد مختلف باشد. تقسیم کار و تعامل میان اعضای حجره، مسئولیت‌پذیری و تعهد اجتماعی را عینیت می‌بخشد و خودبینی‌ها و خودخواهی‌ها را به مشارکت و ایثار تبدیل می‌کند.

آغاز رشد بسیاری از بزرگان علمی و اخلاقی ما از دوران طلبگی و حجره‌نشینی بوده و زندگی تمام بزرگان حوزه به نوعی با این دوران گره خورده است.

قصه حجره‌نشین‌ها

طلبه‌هایی که از شهرها و روستاها به مراکز حوزوی می‌آیند، ناگزیر به سکونت در حجره هستند و طلبه‌های بومی می‌توانند برای استراحت به منزل برگردند، اما در صورت وجود ظرفیت، بسیاری از طلبه‌های بومی نیز ترجیح می‌دهند حجره‌نشین شوند تا با کاهش اتلاف وقت در رفت‌وآمدها تمرکز بیشتری بر درس‌ها داشته باشند و از فضای صمیمی و معنوی حجره نیز بهره‌مند شوند.

طلبه‌هایی که در حجره‌ها زندگی می‌کنند، معمولاً مجردند و به محض ازدواج و اسکان خانوادگی، حجره‌نشینی را ترک می‌کنند.

طلبه‌ها معمولاً در گروه‌های سه یا چهار نفره در حجره‌ها ساکن می‌شوند. انتخاب حجره و هم‌حجره‌ای ابتدا با راهنمایی مدیران مدرسه علمیه انجام می‌شود و طلاب جدید در کنار طلاب قدیمی‌تر قرار می‌گیرند تا فرصت انتقال تجربیات و نهادینه شدن فرهنگ طلبگی فراهم شود. اما در سال‌های بعد ممکن است طلبه‌ها این امکان را داشته باشند که حجره و هم‌حجره‌ای خود را با توجه به ویژگی‌های نزدیک اخلاقی و فکری انتخاب کنند.

طلبه‌های مجرد به طور متوسط حدود 6سال از عمر طلبگی خود را در حجره می‌گذرانند.

شرایط حجره‌نشینی

با توجه به محدودیت حجره‌ها، به‌طور طبیعی مدارس علمیه شرایط خاصی را برای اختصاص حجره به طلاب درنظر می‌گیرند که طلاب واجد شرایط، ملزم به رعایت آن‌ها هستند. اما مدارس علمیه عموماً وقفی هستند و در وقف‌نامه بسیاری از مدارس علمیه، شرایط دیگری نیز برای حجره‌نشینی ذکر شده که استفاده از حجره‌های طلبگی را محدود و هدفمند می‌کند.

در برخی از این وقف‌نامه‌ها شرایطی قید شده که کیفیت حجره‌نشینی را هم مشخص می‌کند؛ خواندن روزانه قرآن، اهتمام به مطالعه یا مباحثه منظم، پرهیز از اتلاف وقت و حتی خواندن نماز شب، شرایطی است که می‌تواند زمینه رشد اخلاقی، معنوی و علمی طلبه را مهیاتر کند.

آداب حجره‌نشینی

حجره‌ها را معمولاً به نام اهل‌بیت(ع) و یا علما و شهدا نام‌گذاری می‌کنند. اعضای حجره معمولاً یک نفر را به‌عنوان مسئول انتخاب می‌کنند تا مدیریت حجره را بر عهده گیرد. ساکنان علاوه بر قوانین مدرسه، قوانینی هم ویژه حجره خودشان دارند که برنامه‌های مشترک و همپوشانی یا تعارض احتمالی فعالیت‌ها را مدیریت می‌کند؛ چون ساعات استراحت، مطالعه، مباحثه، گفت‌وگو، خوردن و آشامیدن بعضی از طلبه‌ها ممکن است با فعالیت دیگران تداخل داشته باشد.

طلبه باید تلاش کند فعالیت‌هایش منافاتی با حقوق هم‌حجره‌ای‌ها نداشته باشد و در عین حال همانند اعضای یک خانواده، تعاملی برادرانه و کریمانه با آن‌ها برقرار کند.

طلاب به صورت شراکتی مخارج جاری حجره را پرداخت می‌کنند. قبلاً مرسوم بود مکانی را تعیین ‌کنند و هر هفته هر کس سهم (حقوقی که طلبه‌ها ماهیانه از محل وجوهات شرعی دریافت می‌کنند) خودش را از مخارج حجره در آنجا قرار دهد و تا پایان هفته یا ماه مخارج را از آن پول بردارند.

همچنین همه اعضای حجره به صورت توافقی مسئولیتی را برعهده می‌گیرند؛ نظافت حجره، تهیه یا طبخ غذا، شستن ظروف، خرید مایحتاج حجره و... کارهایی است که باید برای انجام آن‌ها مسئولی مشخص شود یا به‌طور نوبتی به انجام برسد. زندگی در حجره، تجربه حیات جمعی در کشوری چند نفره است!