یکی از پرسش‌های مهم درباره شهادت حضرت زهرا (س) که برای هر مسلمانی مطرح می‌شود این است که چرا مزار آن حضرت مخفی مانده و تا به حال آشکار نشده؛ بانویی که صاحب کوثر و دارای مقام و جایگاهی رفیع از منظر قرآن است. آن حضرت دارای مقام عصمت و در صراط مستقیم است و یکی از شخصیت‌هایی است که ما در هر نماز هدایت به راه ایشان را از خداوند خواستاریم.

با این همه تأکید و توصیف در فضیلت و عظمت این بانوی بزرگ و اول اسلام، چرا هیچ نشانی از مزارشان بر جای نمانده است؟ و چرا جز تعداد کمی باید از محل دفنشان آگاهی پیدا می‌کردند؟

با دقت در منابع روایی و تاریخی شیعه و اهل سنت مشخص می‌شود که نشان دقیق و مشخصی بعد از شهادت جانسوز حضرت زهرا (س) از مزارشان بیان نشده. برخی مکان دفن حضرت زهرا (س) را در بقیع، برخی در خانه خودشان و برخی در روضه پیامبر (ص) بیان کردند.

ولی درواقع آنچه اهمیت دارد این است که حضرت زهرا (س) خود به دلایلی مانند ظلم و جسارت‌هایی که از طرف خلفای وقت و اطرافیانشان بر ایشان وارد بود، به امام علی (ع) وصیت کردند که قبرشان مخفی بماند، شبانه ایشان را به خاک بسپارند و هیچ کسی از این ظالمان بر پیکر مبارکش نماز نخوانند تا به این طریق افکار خفته مردم را بیدار کنند و مظلومیت ایشان حتی بعد از شهادت بر همه آشکار شود.

در گفت‌وگو با دکتر رضا حسینی، استاد دانشگاه و محقق اسلامی، به بررسی بخش مهمی از روایت‌ها درباره محل دفن پیکر مطهر حضرت فاطمه زهرا (س) پرداخته ایم.

وصیت حضرت زهرا (س) درباره مراسم تدفین

درباره محل دفن پیکر مبارک حضرت فاطمه (س) روایت‌های گوناگونی عنوان شده است. در یک نگاه کلی علت این نوع نقل‌ها و تفاوت درباره مزار بانوی بزرگ اسلام چیست؟

بدون تردید حضرت فاطمه زهرا (س) نمونه بارز یک انسان کامل در کمال رشد عقلی، فضیلت، ایمان، تقوا و اخلاق بودند. ایشان معصوم حقیقی و مصون از هر گونه خطا و لغزش و مولود وحی و نبوت بودند. ایشان بانویی بزرگوار و اسوه و الگویی کامل برای همه بانوانی که باید از ایشان درس است و عفت بیاموزند.

هر چه از مقام و عظمتشان سخن گفته شود باز کم است و زبان قاصر است که بتواند مقام حضرت زهرا (س) را آن طور که شایسته است بیان کند. ولی عده‌ای قدر این بانوی گرامی را ندانسته و حقوق قطعی و مسلم ایشان را پایمال کردند. فدک را که حق مسلم ایشان بود با زور و نیرنگ از ایشان غصب کردند و با سوزاندن در خانه ایشان و کشته شدن جنین ایشان، دل فرزند عزیز پیامبر (ص) را آزرده‌تر کردند.

بنابراین این بانوی بزرگوار قبل از رحلت وصیت کردند که ایشان را مخفیانه به خاک بسپارند و احدی از آن افراد بر پیکرشان نماز نخوانند.

مدفن حضرت زهرا (س) کجاست؟

یکی از مسائل مسلم و قطعی در مورد حضرت زهرا (س) این است که قبر آن حضرت مخفی است و به طور مشخص و به صورت قطعی قبری به آن حضرت نسبت داده نشده است. اما مدفن و محلی که ممکن است پیکر پاک آن حضرت در آن جایگاه دفن شده باشد، آن هم از نظر تاریخی، دقیقاً معلوم نیست و جای بحث و مورد اختلاف است.

همین طور است. سمهودی، یکی از تاریخ‌نویسان مسلمان، در این باره نوشته است: سبب اختفای قبر فاطمه (س) و مشخص نبودن آن و بعضی دیگر از قبور بزرگان، این است که در صدر اسلام علاوه بر اینکه ساختن بنا بر روی قبور و یا استحکام قبور با گچ و آجر به طور عموم معمول نبوده، درباره اختفای قبور اهل بیت (ع) به خصوص انگیزه دیگری نیز وجود داشته و آن، عداوت و دشمنی حکام در گذشته و امروز با اهل بیت (ع) است؛ به طوری که بنا به نقل مسعودی، متوکل دستور داد قبر حسین بن علی (ع) محو و با خاک یکسان شود و کسانی که در کنار این قبر هستند شدیداً مجازات شوند و در اجرای این دستور، پول‌های زیادی صرف پاداش‌های فراوان به مجریان این فرمان پرداخت شد.

چنین نظری از منظر اعتقاد شیعی مورد قبول است؟

بخش دوم گفتار سمهودی درست و دقیقاً مطابق با حوادثی است که در طول تاریخ از سوی حکومت‌ها در مقابل اهل بیت رسول خدا (ص) به وقوع پیوسته است و دلیل روشن بر گفتار او، قبل از اقدام متوکل که در اواسط قرن سوم صورت گرفته است اقدام بنی امیه در تخریب و انهدام خانه فاطمه زهرا (س) است که در قرن اول صورت گرفت.

اما بخش اول گفتار سمهودی را در مورد قبر یگانه یادگار رسول خدا (ص) باید یک نوع تحریف تاریخ و تغییر واقعیت دانست؛ زیرا او به جای انگیزه واقعی این موضوع، رایج نبودن بنا و ساختمان بر قبور بزرگان را دلیل اختفای قبر آن حضرت معرفی می‌کند؛ در صورتی که قبور عده‌ای از صحابه و اقوام دیگر پیامبر (ص) در داخل و خارج بقیع مشخص است.

بنابراین باید علت اختفای قبر حضرت زهرا (س) را در جای دیگر جست‌وجو کرد و انگیزه واقعی آن را همان طور که هست، بیان کرد. همان انگیزه و علتی که در منابع حدیثی و تاریخی شیعه و اهل سنت منعکس شده است و آن عبارت است از وصیت و تأکید حضرت فاطمه زهرا (س) بر این که پیکر پاکش شبانه دفن شود و قبر مطهرش پنهان و مخفی شود.

مدفن حضرت زهرا علیها السلام از دیدگاه روایات

آیا در میان روایت‌ها می‌توان نشانی از مزار حضرت فاطمه (س) به دست آورد؟

روایات متعدد و مورد اعتمادی که از شش تن از ائمه معصوم علیهم السلام در محل دفن حضرت زهرا (س) در منابع شیعه نقل شده، نشانگر این است که آن حضرت در داخل خانه خودش که در کنار مسجد و در جوار خانه رسول خدا (ص) قرار داشت، دفن شده است؛ خانه‌ای که به دستور بعضی حاکمان و خلفای بنی‌امیه تخریب و به مسجد ضمیمه شد. این خانه بعدها دوباره با نرده کشی اطراف آن به طوری که امروز می‌بینیم از مسجد مجزا و محوطه آن مشخص شده است.

محل دفن حضرت زهرا (س) از نظر علمای شیعه؛ داخل خانه یا روضه حرم پیامبر (ص)

نظر عالمان دینی و به خصوص علمای شیعه در این باره چیست؟ به هر حال محل زیارت حضرت زهرا (س) دغدغه همه مسلمانان به خصوص شیعیان بوده و هست.

برای پاسخ به این سؤال چند نمونه از روایات در مورد مدفن حضرت زهرا (س) از سوی عده‌ای از علما و محدثین بزرگ شیعه را بررسی می‌کنیم:

اول. نظریه شیخ صدوق: عده‌ای از محدثین روایاتی را نقل و مضمون آنها را پذیرفته‌اند که دلالت دارد بر اینکه حضرت زهرا (س) در داخل خانه‌اش که در اثر توسعه بنی‌امیه به مسجد ضمیمه شده به خاک سپرده شده است.

آنگاه کیفیت زیارت خود را بیان می‌کند و می‌گوید: من به توفیق خداوند متعال هنگام مراجعت از حج بیت‌الله الحرام وارد مدینه شدم و چون زیارت پیامبر (ص) را به جای آوردم، در حالی که غسل زیارت نیز انجام داده بودم توجهم را به سوی خانه حضرت فاطمه (س) متعطف ساختم و حد این خانه از استوانه مقابل باب جبرئیل است تا محوطه‌ای که قبر رسول خدا (ص) در آن واقع شده است.

او در معانی الأخبار نوشته است: قول صحیح از نظر من در مورد قبر حضرت فاطمه (س) مضمون همان روایت است که پدرم از طریق محمد بن عطار از امام رضا (ع) نقل کرده است که آن بانوی مکرم در داخل خانه‌اش دفن شده و این خانه به هنگام توسعه مسجد، به وسیله بنی‌امیه به مسجد ملحق شده است.

دوم. نظریه شیخ مفید: مرحوم شیخ مفید نوشته است: پس از زیارت رسول خدا (ص) در کنار روضه بایست و حضرت فاطمه (س) را زیارت کن؛ زیرا او در این جایگاه به خاک سپرده شده است.

سوم. نظریه شیخ طوسی: شیخ طوسی می‌گوید: الأصوب انّها مدفونة فی دارها او فی الروضه. نظر شیخ طوسی هم این است که حضرت زهرا (س) در خانه‌اش یا در مکان روضه به خاک سپرده شدند.

چهارم. نظریه شیخ طبرسی: مرحوم طبرسی از علمای قرن ششم پس از اشاره به اختلاف نظر در مدفن حضرت زهرا (س) نوشته است: قول اول که آن حضرت در بقیع مدفون است بعید است و دو قول دیگر که در داخل خانه‌اش و یا در روضه دفن شده است، صحیح به نظر می‌رسد.

پنجم. نظریه سید بن طاووس: سید بن طاووس پس از بیان روایتی که به صورت مکتوب از امام هادی (ع) نقل شده است، نوشته این گفتار صریح و نص واضح از امام هادی (ع) به تنهایی کفایت می‌کند در این که حضرت فاطمه زهرا (س) در کنار مدفن پیامبر (ص) به خاک سپرده شده است و نه در جای دیگر. شبیه این مطلب را از امام باقر و امام صادق علیه السلام هم نقل شده و بعضی از دانشمندان نیز به این معنا تصریح و دفن آن حضرت را در خانه‌اش تأیید کرده‌اند.

از جمله یکی از قدیمی‌ترین مورخان مدینه شناس به نام عبدالعزیز اولین مدینه شناسی است که در این موضوع تألیفی هم داشته و در سال 199 قمری در قید حیات بوده است. او نقل می‌کند که انّها دَفَنَت فی بیتها و صنع بها ما صنع برسول الله صلی الله علیه و آله انها دفنت فی موضع فراشها. حضرت زهرا (س) همانند پیامبر (ص) در داخل خانه‌اش و در جایگاهی که به عالم بقاء ارتحال یافته به خاک سپرده شده است.

دیار بکری با اشاره به اقوال مختلف نوشته که گفته شده قبر آن حضرت در داخل خانه خود و در محل محرابی است که در پشت حجره مقدسه قرار گرفته است. سپس این نظریه را تأیید می‌کند و می‌گوید وهذا أظهر الأقوال.

نظراتی درباره دفن در قبرستان بقیع

در منابع و مطالبی هم دیده می‌شود که محل دفن پیکر مطهر حضرت فاطمه (س) را قبرستان بقیع دانسته‌اند. آیا این نقل مورد اعتماد است؟

عده‌ای از علما و به خصوص علمای اهل سنت معتقد هستند که حضرت زهرا (س) در بقیع ولی در خارج از حرم ائمه اطهار علیهم السلام به خاک سپرده شدند. این گروه نظرات و احتمالات مختلفی را مطرح کرده‌اند؛ بعضی می‌گویند در زاویه بیرونی خانه عقیل که به بقیع منتهی می‌شود دفن شده است و بعضی دیگر می‌گویند در مقابل کوچه‌ای که به نام کوچه نبیه بوده به خاک سپرده شده و بعضی دیگر بیت الاحزان را که مسجد فاطمه (س) نامیده می‌شد معرفی کردند.

گروهی از علما و تاریخ‌شناسان که 6 نفر هستند هم بر این باورند که حضرت زهرا (س) در داخل حرم ائمه بقیع دفن شده و این قول را می‌توان قول مشهور در میان علمای اهل سنت دانست. به عنوان مثال سمهودی پس از بیان نظرات و مطالب مختلف درباره محل دفن حضرت زهرا (س) نوشته: از آنچه گفتیم چنین به دست می آید که قبر آن حضرت در بقیع و در کنار قبر حسن بن علی (ع) است.

مدینه شناس معروف ابن نجار هم بعد از نقل وصیت امام حسن مجتبی (ع) نوشته: قبر حضرت فاطمه (س) در کنار قبر فرزندش امام حسن (ع) و در زیر قبه است.

عباسی مؤلف کتاب عمدة الأخبار هم نوشته: از قبور موجود در بقیع، قبر حضرت فاطمه (س) دختر پیامبر (ص) است و آن در داخل قبه عباس و در کنار قبر فرزندش امام حسن (ع) واقع شده؛ زیرا نقل شده است که امام حسن بن علی (ع) هنگام وفات وصیت کرد که مرا در کنار قبر مادرم فاطمه (س) به خاک بسپارید.