به گزارش قدس خراسان، مشهد تعداد زیادی مسیل دارد که بسیاری از آن‌ها از داخل شهر عبور می‌کنند. علت به وجود آمدن این مسیل‌ها هدایت آب‌های مازاد باران یا رواناب سطحی به خارج از شهر است اما با توجه به خشکسالی آیا این مسیل‌ها همچنان کارکرد دارند یا خیر؟ 

دانشیار گروه‌ علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد در این باره عنوان کرد: مشهد از گذشته جزو مناطق خشک و نیمه‌خشک شناخته می‌شده و تا زمانی که بحث کم‌آبی و مشکل آب در شهر مشهد زیاد بروز نکرده بود شاید نقش این مسیل‌ها فقط به عنوان رواناب اضافی توجیه‌پذیر بود. از چند سال پیش شهرداری و مسئولانی که با مدیریت شهری در ارتباط بودند برای اینکه این مسیل‌ها راحت‌تر تمیز شود و مشکلات زیست محیطی پیش نیاید اقدام به حفاظت محیط زیستی کردند و مسیل‌ها را پوشش دادند. 

کاظم اسماعیلی ادامه داد: بحث کاهش آبخوان مشهد از سال‌های قبل مطرح بوده و تنها مربوط به امسال و سال‌های اخیر نیست و می‌شود گفت از ۵۰ یا ۶۰ سال پیش پایین رفتن سطح آبخوان مطرح بوده و کنار این پایین رفتن گسترش شهر و افزایش جمعیت، افزایش سطح آسفالت‌ها، افزایش سطح خانه‌سازی، پوشش پشت بام‌ها و سایر موارد سبب شده سطح نفوذ در شهر مشهد کاهش پیدا کند و به حداقل برسد.

وی با اشاره به ضرورت افزایش سطوحی که موجب جذب آب به آبخوان می‌شود عنوان کرد: بنابراین رویکرد استفاده از این مسیل‌ها باید تغییر کند چون با بروز کم‌آبی‌ها این مسیل‌ها می‌توانند اراضی باشند که سطح نفوذ را افزایش می‌دهند تا آبی که داخل آن‌ها جمع می‌شود به زمین نفوذ کند و آبخوان مشهد تغذیه و تقویت شود. یعنی اگر می‌خواهیم بگوییم متولیان شهری به نوعی آینده‌نگر بوده‌اند و با نگاهی به آینده برنامه‌ریزی می‌کردند این بسترها را نفوذناپذیر نمی‌کردند.

دانشیار گروه‌ علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد روش‌های مختلفی را برای کنترل محیط زیستی آب معرفی کرد و گفت: به عنوان مثال در ایجاد پوشش‌ها می‌توانستند از بسترهای سنگی استفاده کنند و یا مثلاً در شهر از بسترهایی استفاده شود که نفوذپذیر باشند. در حال حاضر در بسیاری از مناطق دنیا برای اینکه بتوانند از آب باران نهایت استفاده را ببرند از روش‌های توسعه کم‌اثر استفاده می‌کنند یعنی مناطقی را در داخل شهر پیش‌بینی می‌کنند و این مناطق را از طریق بسترهای نفوذپذیر و یا به صورت چال‌ها و یا گودال‌هایی یا پوشش گیاهی در شرایطی قرار می‌دهند که اگر بارندگی شود هر چه بیشتر آب باران به زمین نفوذ کند. بنابراین باید گفت در مسیل‌ها علاوه بر نقش آن‌ها که تنها برای انتقال آب در نظر گرفته شده نقش نفوذپذیری هم اضافه شود. 

اسماعیلی تصریح کرد: به نظر می‌رسد با توجه به شرایط حال حاضر در طراحی مسیل‌های ساخته شده باید اصلاحاتی انجام شود. وقتی در سازه‌های مسیل مشهد دقت می‌کنیم می‌بینیم در وسط آن‌ها یک جوی باریک وجود دارد به این منظور که آب سریع تخلیه شود و هیچ آبی در مسیل‌ها باقی نماند و ما حداقل فرصت‌ها را برای جذب آب از طریق مسیل‌ها گرفته‌ایم.

وی عنوان کرد: ما باید از حداقل فضاهایی که داریم استفاده بکنیم چون مشهد جزو مناطقی است که میزان فرونشست آن نسبت به سایر نقاط کشور در رده‌های بالایی قرار دارد و این مسئله مهم است حداقل کاری که انجام می‌دهیم ایجاد بسترهای نفوذپذیر را در دستور کار قرار دهیم. 

دانشیار گروه‌ علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به مسیر کال چهل بازه ادامه داد: چهل بازه یک مسیل شهری است که می‌تواند سیلاب‌ها را از قسمت‌های جنوب غربی مشهد، طرقبه و شاندیز به پشت بند گلستان منتقل و از آنجا به کال چهل بازه و نهایت به کشف‌رود هدایت کند. این مسیل، مسیل خیلی خوبی است که می‌تواند نفوذپذیری را حفظ کند و تا می‌توانیم باید بخش زیادی از سیلاب‌های فصلی را به داخل بستر نفوذ دهیم و حداقل کاری که می‌شود در این زمینه انجام داد همین حفظ نفوذپذیری است.

اسماعیلی حفظ معیار نفوذپذیری را ضروری دانست و عنوان کرد: اگر قرار است پارکی در این منطقه ساخته شود باید معیارهای زیست محیطی در آنجا حفظ شود، معیارهایی که بتواند مشکل نفوذ را تا حدودی حل کند و در عین حال فضایی برای استفاده اهالی شهر باشد، هر چند باید در طراحی‌ها و پیش‌بینی‌ها تمام این موارد مد نظر باشد.

علم، حلقه گمشده طرح‌های بلندمدت 

وی تصریح کرد: کارها اگر براساس اصول علمی باشد ممکن است نگاه علمی با نگاه مدیران اجرایی تفاوت داشته باشد، بدنه علمی می‌گوید مشکل این است و این راهکارها وجود دارد اما این راهکار ممکن است در اجرا با مسائلی روبه‌رو شود و در نتیجه با مسائلی مانند نفوذپذیری در مسیل‌های شهر روبه‌رو می‌شویم. واقعیت این است اگر هر طرح و پروژه‌ای را از ابتدا علمی پیش ببریم با مشکلات اینچنینی برخورد نمی‌کنیم. 

دانشیار گروه‌ علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد ایجاد مسائل زیست محیطی را مربوط به یک دوره بلندمدت عنوان کرد و گفت: اگر مشکل کم‌آبی در شهر مشهد داریم به این مشکل از سال‌ها قبل توجه کافی نشده بنابراین پس از سال‌ها می‌بینیم این مشکل حادتر شده است مثلاً از سال‌ها پیش توصیه شده بود به دلیل پایین رفتن سطح آب دشت مشهد نباید چاهی زده شود بنابراین از سال‌ها پیش این بحث مطرح بوده اما جدی گرفته نشده است. 

در کنترل منابع آب موفق نبوده‌ایم

اسماعیلی خاطرنشان کرد: شاید در سال‌های اخیر به عنوان مثال روی چاه‌های کشاورزی کنتور گذاشته‌اند یا سامانه‌های آبیاری تحت فشار را توسعه داده‌اند تا مصرف آب را کم کنند اما عملاً به دلیل اینکه با پیگیری‌ها و ارزیابی‌های لازم، انجام نشده این طرح‌ها چندان موفق نبوده است. شاید موفقیت‌هایی حاصل شده ولی عملاً برخلاف آمارها موفقیتی در منابع آب در مدیریت تقاضا، مدیریت تولید و سایر حوزه‌ها هیچ کدام سازگاری واقعی با شرایط نداشته و هر چقدر جلوتر برویم مسئله ما حادتر می‌شود.

وی به نقش مراجع علمی در حل مسائل زیست محیطی تأکید کرد و گفت: اگر ارتباط تنگاتنگی میان فعالیت‌های مدیریت شهری در همه حوزه‌ها به صورت منسجم با محیط‌های علمی و دانشگاهی وجود داشته باشد و نظرات کسانی که تجربه علمی دارند تأثیرگذار و قوی باشد می‌توانیم این مشکلات را تا حدودی کنترل کنیم و شاید رو به بهبود برویم ولی اگر اینچنین نباشد مشکلات ما روز به روز افزایش پیدا می‌کند. 

دانشیار گروه‌ علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد تصریح کرد: با توجه به خشکسالی باید مجدد تمام مسیل‌های شهر مشهد از جمله چهل بازه مورد ارزیابی قرار گیرد و نباید به چهل بازه به عنوان یک مورد نگاه کنیم و باید ارزیابی کنیم و بگوییم درست است که شرایط حال حاضر این گونه است اما با توجه به تغییرات اقلیمی آیا باید به همین صورت بمانند یا لازم است که تغییراتی انجام شود. 

اسماعیلی به پایدار نبودن وقایع هواشناسی اشاره کرد و گفت: واقعاً به صورت ۱۰۰درصد وقایع هواشناسی قابل پیش‌بینی نیست؛ بارندگی سال ۹۸ و خسارت‌های شیراز اصلاً پیش‌بینی نمی‌شد و در آن مسیل هیچ وقت بارندگی نبود و کلی روی آن برنامه‌ریزی کرده بودند و اگر درباره چهل بازه بگوییم براساس سیلاب ۳۰۰ ساله اتفاقی نیفتاده باید به این مطلب هم اشاره کنیم که ممکن است براساس یک سیلاب ۵۰۰ ساله این اتفاق بیفتد و برای رودخانه چهل بازه باید مطالعات بیشتری انجام بشود. 

وی ادامه داد: در تمام رودخانه‌ها متولیان حریم و بستر آب منطقه‌ای است اگر این حد برای این منطقه اشتباه باشد یعنی برای موارد دیگر هم اشتباه است بنابراین نمی‌گوییم این عدد درست است اما می‌گوییم باید روی آن بیشتر کار بشود و تنها از جنبه اقتصادی به آن نگاه نشود و سایر جوانب از جمله جنبه اجتماعی و زیست محیطی هم دیده شود.

ضرورت نگاه به منافع مردم مشهد در چهل بازه

دانشیار گروه‌ علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد تشریح کرد: اگر در این منطقه فقط اختلاف حقوقی و اقتصادی میان گروه‌های مختلف مد نظر است و از این جنبه فقط به آن نگاه می‌شود پاسخی نمی‌توان برای آن پیدا کرد اما اگر منافع اجتماعی و منافع مردم دیده می‌شود در میزگردی از متخصصان می‌توان برای این مسئله به راحتی به راه حلی منطقی رسید. متولیان شهری این جایگاه را دارند که از منافع مردم دفاع کنند و کمیته‌ای تشکیل دهند و نظر این کمیته را به عنوان فصل‌الخطاب حل مسئله چهل بازه بدانند و مسائل اقتصادی در این موضوع را به نحوی که مصلحت شهر در آن است حل کنند.

اسماعیلی تصریح کرد: در طرقبه و شاندیز بیشتر حریم و بسترها از بین رفته است و همه این‌ها نشان از بی‌توجهی دارد و این مسئله روز به روز حادتر شده است. اگر بخواهیم واقع‌بین باشیم باید همه مسیل‌ها مورد بازبینی قرار گیرد چون نفوذ آب فقط در شهر مشهد نیست و در مناطق ییلاقی هم وجود دارد. همه این موارد باید مورد توجه قرار گیرد و یک کار جامع و کامل و کلی انجام بشود در کنارش هم چهل بازه مورد ارزیابی قرار بگیرد.

بازبینی شرایط مسیل‌ها در شهر مشهد ضرورت مواجهه با بحران خشکسالی است اما چرا در طول سالیان گذشته اتفاق نظر در استفاده از علم در ایجاد پروژه‌های شهری و مدیریتی به وجود نیامده است آنچنان که در بسیاری از موارد پس از چندین سال و ظهور آسیب‌های طرح همراه با اتلاف منابع شاهد اصلاحاتی هستیم که باز هم چندان علمی نیستند و رویه اجرایی‌تر دارند. 

به هر جهت از متولیان مدیریت منابع مشهد و مدیران شهری باید این سؤال پرسیده شود برای حل بحران خشکسالی پیش رو چقدر از ظرفیت علمی به‌روز استفاده می‌شود و آیا می‌توان از عملکرد علمی طرح‌های مقابله با بحران خشکسالی در مشهد دفاع کرد؟

خبرنگار: طاهره فجر داودلی