در میان آداب زیارت متعددی که در کتاب‌های فقهی و اخلاقی آمده، آدابی توسط شهید اول در کتاب دروس نقل شده که می‌توان گفت از جامع‌ترین آداب زیارت است و در آن تقریباً به همه جوانب زیارت توجه شده است. این آداب ۱۴ نکته دارد که برخی از نکات آن در مورد توجه به اطرافیان، خادمان حرم و همچنین توجه به سایر مردم است. مجموعه‌ای که با درک و دریافت کامل آن و اجرایش در حد مقدوراتمان ما را برای رسیدن به ادب حضور کمک و راهنمایی می‌کند. در ادامه نکاتی را برای داشتن زیارتی بهتر و متعالی‌تر با هم مرور می‌کنیم.
سد نباش!
اصولاً آدم بهترین لباس‌هایش را می‌گذارد برای جاهای خاص و برای افراد خاص. یکی از این جاها، حرم است و یکی از آن افراد، امام معصوم(ع). در زیارت معصوم(ع) مثل سایر مکان‌ها تأکید زیادی روی لباس و نوعش شده است. فرقی ندارد زیارت کدام امام(ع) باشد، نخستین آداب تشرف برای هر کدام از حرمین، طهارت و نظافت شخصی، سپس پوشیدن لباس مناسب است. این زیبا و تمیز پوشیدن هم اثرش روی روح و نفس آدم است و یک نوع نشاط معنوی با خود می‌آورد و هم روی روح و نفس دیگر زائران. انگار لباس نامناسب و غیرپاکیزه، یک سد است. سدی که آدم با وجود آن نمی‌تواند ارتباط برقرار کند. برای اینکه سدی در زیارت خودمان و مانعی برای زیارت دیگری نباشیم بهتر است در انتخاب لباس زیارت دقت بیشتری به خرج دهیم و چه آقا و چه خانم علاوه بر پاکیزگی لباس به حجاب آن نیز دقت کنیم.
بداخلاقی ممنوع!
خوش‌اخلاقی در سفر به خصوص سفر زیارتی فاکتور بسیار مهمی است که هر کسی در انتخاب همسفر حتماً آن را در نظر می‌گیرد. تصور کنید اخلاق بد چه تأثیر عمیقی بر سفر و همسفران دارد که پیامبر اکرم(ص) در سفری که به مکه داشتند همان ابتدا با همسفرها اتمام حجت کرده و فرمودند: «هر کس بدخلق است، با ما مصاحبت و همراهی نکند». بیشتر ما ممکن است خسته، رنجیده یا پریشان به زیارت امام رضا(ع) بیاییم اما درد ما جوازی برای کج‌خلقی با دیگران نیست. از دیگر سو ممکن است در زمانی که در حرم هستیم، طفلی با ما برخورد کند یا شخصی ناخواسته برای ما رنجشی ایجاد کند اینجا هم وقت بخشش است، به خصوص که در حرم امام معصوم(ع) به سر می‌بریم. چنان که امام صادق(ع) به یکی از شاگردانشان می‌فرماید: «تو را به بخشش و خوش‌خلقی سفارش می‌کنم زیرا این دو، زینت انسان است، همانند گوهرهای میان گردنبند».
از آزار دوری کن!
بیشتر ما زیارت را ارتباطی میان زائر و امام(ع) می‌بینیم و در این راه معمولاً متوجه سایر زائران و افرادی که در حین زیارت با آن‌ها برخورد کرده و روبه‌رو می‌شویم نیستیم. این در حالی است که زیارت یک معصوم(ع) بدون ملاقات و روبه‌رو شدن با سایر زائران و همچنین خادمان حرم امامان ممکن نیست. از همین جهت نمی‌توان زیارت را یک ارتباط خصوصی و فردی صرف دانست و تصور کرد دیگران در آن سهمی ندارند. بلکه بنا به گفته علما و بزرگان دین، بخشی از آداب زیارت امام(ع) به احترام و توجه به دیگران و رعایت حقوق آن‌ها اختصاص دارد. این امر بر ما مشخص می‌کند که هنگام زیارت و دیدار امام(ع) نمی‌توانیم اطرافیان خود را نادیده بگیریم. به طور مثال هر قدر هم شوق رسیدن به ضریح و مسح آن را داریم، این شوق، عقب زدن دیگران یا رنجاندنشان را توجیه نمی‌کند. بعضی از مردم با هُل دادن موجب آزار اطرافیان می‌شوند و فراموش می‌کنند ممکن است بین زائران فردی مسن، باردار یا طفل کوچکی باشد.
حواسمان به خلوت زائران باشد
یکی از مواردی که در آداب زیارت آمده است «بلند نکردن صدا در وقت زیارت» است. این مورد از سمتی متوجه ادب سخن گفتن با امام(ع) و از سوی دیگر متوجه رعایت حال دیگران است که کنار ما و در محیطی مشترک با ما مشغول زیارت و راز و نیاز هستند. بدون شک همه این افراد مانند ما نیازمند خلوت و توجه هستند تا با خدا و امام خویش به راز و نیاز بپردازند پس بهتر است هنگام زیارت مراقب بلندی صدای خود باشیم و تا می‌توانیم با صدای آهسته مشغول راز و نیاز شویم.
مراقب زبانمان باشیم
«سخنان ناشایست و کلمات لغو و بیهوده و اشتغال به صحبت‌های دنیوی همیشه و در همه جا مذموم، قبیح، مانع رزق و سبب قساوت قلب است». توجه به زبان هنگام زیارت یکی از آدابی است که در مورد آن توجه و تذکر بسیاری شنیده‌ایم. این بند به جز توصیه به سکوت و دوری از سخنان بیهوده ما را نسبت به ترک سخنان ناشایست هم هشدار می‌دهد. بدیهی است این بند هم متوجه رعایت حال اطرافیانمان در زمان زیارت است. ممکن است هر کدام ما به دلایلی هنگام زیارت اذیت شده یا آسیبی ببینیم در این مواقع بهترین توصیه برای ما صبر و مراقبت از زبانمان است تا خدای نکرده کسی را حین زیارت نرنجانیم.
به دیگران فرصت زیارت بدهیم
مورد بعدی که در آداب زیارت آمده و متوجه حال دیگر زیارت‌کنندگان است در خصوص زیارت قبر معصوم(ع) است. در این باره توصیه شده است که: «سزاوار است وقتی که زوار بسیار است، کسانی که جلوتر هستند و به ضریح چسبیده‌اند، زیارت را کوتاه نمایند و زودتر بیرون روند تا دیگر زائران هم به قرب ضریح فائز گردند» این بند می‌تواند شامل حال بسیاری از ما شود به خصوص ما مجاوران حرم مطهر امام رضا(ع) همواره باید به زائرانی که میهمان شهر هستند و نسبت به ما فرصت کمتری برای زیارت دارند، توجه داشته باشیم و در ساعاتی که می‌دانیم حرم شلوغ‌تر است برای زیارت نرویم یا اگر هنگام زیارت دیدیم جمعیت زیاد است، پس از عرض ادب به امام(ع) از حرم زودتر خارج شویم تا فرصت زیارت برای دیگران هم فراهم شود.
مراقب نگاهمان باشیم
مراقبت از نگاه توصیه دیگری است که امام صادق(ع) در روایتی در خصوص آداب زیارت امام حسین(ع) آورده‌اند، اصلی که باید در سایر حرمین شریف هم رعایت شود. ایشان در این خصوص فرموده‌اند: «یَلْزَمُکَ أَنْ تَغُضَّ بَصَرَک؛ لازم است چشمانت را بپوشانی». به گفته کارشناسان زائری که قرار است چشمش به مرقد مطهر امام معصوم(ع) روشن شود، باید در طول سفر مراقب چشمان خویش باشد تا مبادا به حرام بیفتد که مراقبه نکردن از نگاه حرام، آن حال خوش معنوی را از زائر خواهد گرفت.
از گناهان دوری کنیم
ترک گناهان و اعمال نهی شده دیگر توصیه امام صادق(ع) برای این سفر معنوی است. ایشان در این خصوص فرموده‌اند: «و از آنچه نهی شده‌ای، پارسایی بورز». به گفته کارشناسان بر اساس آیه قرآن کریم سه دسته هستند که ناظر بر اعمال انسان هستند: «و بگو هر گونه عمل کنید خدا آن عمل را میبیند و هم رسول و مؤمنان بر آن آگاه می‌شوند». امام صادق(ع) در تفسیر این آیه شریفه و بیان مصداق مؤمنون می‌فرمایند: «مراد از مؤمنون، ائمه(ع) هستند». بنابراین ادب حضور اقتضا می‌کند زائر کاملاً مراقب اعمال و رفتار خود باشد.
احترام به خادمان حرم
شهید اول پس از ذکر آداب زیارت که متوجه معصوم(ع) و مرقد ایشان است در نکته دهم از آداب زیارت آورده است: «به نگهبانان و خادمان حرم احسان و احترام کردن» امامان ما هیچ گاه نسبت به لطف و خدمت دیگران نسبت به خودشان و دوستدارانشان بی‌تفاوت نبودند و آن‌ها را مورد احترام قرار می‌دادند. خوب است ما هم به کسانی که به امام(ع) و دوستداران امام خدمت می‌کنند، احترام بگذاریم.
خدمت به دوستان امام(ع)
کسانی که به زیارت امام رضا(ع) می‌روند، دوستداران و میهمانان امام هستند. آن‌ها مورد توجه و لطف امام هستند و برای همین است که احترام گذاشتن و خدمت کردن به آن‌ها، احترام و خدمت به امام(ع) است. در مورد امام خمینی(ره) نقل شده است در دوره جوانی همراه چند نفر از دوستان خود به زیارت حضرت رضا(ع) رفته بودند. وقتی همه با هم به زیارت می‌رفتند، امام زودتر از دیگران به محل سکونت بازمی‌گشت و امکانات پذیرایی از همراهان خود را فراهم می‌کرد. روزی یکی از همراهان پرسید: حیف نیست برای خاطر دوستان و پذیرایی از آنان دعا و زیارت را مختصر می‌کنید؟ امام پاسخ داد: ثواب این کار از زیارت و دعا کمتر نیست. (مردان علم در میدان عمل، ج ۷، ص ۱۷۰)
در رعایت حقوق دیگران پیشقدم باشیم
حتماً می‌دانید از زمانی که به قصد زیارت از خانه خارج می‌شوید زیارت شما به نوعی آغاز شده است. پس لازم است از همان جا حواستان به رعایت حقوق دیگران باشد و خدای نکرده در حالی که به قصد زیارت قدم برمی‌دارید، کسی را نیازارید یا حقی را از بین نبرید. برای دوری از این امر خوب است به جز مواردی که در بالا آمده است خودتان مواردی که شامل رعایت حقوق اطرافیان می‌شود را شناسایی و آن‌ها را رعایت کنید. امام عسکری(ع) در حدیثی فرموده‌اند: «أعْرَفُ النّاسِ بحُقوقِ إخْوانِهِ و أشَدُّهُم قَضاءً لَها أعْظَمُهُم عِند اللهِ شَأنا؛ آنکه به حقوق برادران خود آشناتر و در رعایت آن کوشاتر است، در نزد خدا از منزلت بالاتری برخوردار است». (میزان الحکمه، ج۳، ص۱۶۴)
صدقه و توجه به نیازمندان
در نکته چهاردهم آداب زیارت شهید اول آمده است: «صدقه دادن به نیازمندان آن شهر و آستانه به ویژه به تنگدستان از دودمان رسول خدا احسان کردن». به گفته کارشناسان یکی از ادب‌های دیدار امام، توجه به وضعیت نیازمندان و فقیران آن شهر و کمک کردن به آن‌هاست. امامان عزیز ما هیچ گاه نسبت به وضعیت نیازمندان و ضعیفان اطراف خود بی‌تفاوت نبودند و همیشه سعی در بهبود شرایط زندگی آن‌ها داشته‌اند. هنگامی که به دیدار چنین امام مهربانی می‌رویم خوب است ما هم به امام خود اقتدا کنیم و به نیازمندان و فقیران همجوار امام(ع) کمک کنیم. با توجه به سنت نذر و وقف می‌توانیم نکته چهاردهم را هم رعایت کنیم و زیارتی متعالی داشته باشیم.
آزاده خلیلی
نظر شما