امام محمد باقر(ع) می‌فرماید: «الْکَمَالُ‏ کُلُ‏ الْکَمَالِ‏ التَّفَقُّهُ‏ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ». کمال انسان و بالاترین کمال او، عالم شدن در دین و صبر در بلا و اندازه‌گیری در زندگی است.

در گفت‌وگو با حجت الاسلام والمسلمین محمد مهدی ماندگاری این حدیث را مورد بررسی قرار دادیم.

با خدا معامله کنیم

حجت‌الاسلام ماندگاری ابتدا با اشاره به اینکه امام باقر(ع) در طول حیات پرثمر خود دستاوردهای متعدد علمی را برای شیعیان به یادگار گذاشته است، می‌گوید: ایشان علاوه بر اینکه در علم، و فقه و تفسیر تلاش‌های زیادی داشتند، از پرورش اخلاقی مردم نیز غافل نبودند. در یکی از بیانات ارزشمندی که از ایشان به ما رسیده است، حضرت می‌فرماید که بالاترین کمال این است که انسان به مرحله فقیه شدن در دین برسد و در برابر مشکلات و نابه‌سامانی روزگار صبر پیشه کند و در زندگی نسبت به دخل و خرج، تقدیر و مدیریت داشته باشد.

ایشان در توضیح این روایت بیان می‌کند: فراز ابتدایی این روایت، در مورد تفقه در دین، به معنای آشنایی در مسائل اسلامی و فهم و تفهم علوم دینی است. «التَّفَقُهُ فِی الدِّین» منظور فقیه مصطلح در حوزه‌ها نیست که فردی درس بخواند تا مرجع تقلید شود. همچنان که در آیه 122 سوره توبه آمده است «سزاوار نیست که همه‌ مؤمنان به جهاد رهسپار شوند، پس چرا از هر گروهی از ایشان دسته‌ای کوچ نمی‌کنند تا در دین فقیه شوند و هنگامی که به سوی قوم خویش باز گشتند، آنان را بیم دهند تا شاید آنان از گناه و طغیان حذر کنند.» فقیه در این روایت یعنی توجه به حساب و کتاب دینی باشد. کسی که چنین بود فقیه بصیر است. او می‌داند اگر در این عالم به او مزد ندهند، در آخرت بیشتر پاداش می‌گیرد. این فرد به حساب و کتاب آخرتی توجه دارد و با خدا معامله می‌کند.

نکاتی برای رسیدن به کمال

این کارشناس مذهبی ادامه می‌دهد: راه رسیدن به کمال را امام باقر(ع) بیان کرده است و هر که می‌خواهد به این کمال برسد، باید این نکات را سرلوحه زندگی خود قرار دهد. بر این اساس باید همه توجه‌ها به حساب و کتاب دینی باشد، یعنی با خدا معامله کنیم. به طور نمونه اگر مغازه دار هستید، از مشتری ای که به جنسی نیاز دارد اما توان کافی برای پرداخت وجه آن ندارد، مقداری کمتر بگیرید تا کارش راه بیفتد و با خدا معامله کنید. اگر کاری انجام دادید ولی حقوقت را کامل ندادند، با خدا معامله کنید. اگر خدمت کردی اما تشکر نکردند، با خدا معامله کنید. لَا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزَاءً وَلَا شُکُورًا، هر خدمتی، کاری، قدمی، درهمی و... همه را برای رضای خدا انجام دهید. این یعنی سرمان در حساب و کتاب آخرتی است. یعنی هیچ وقت شما بازنده نیستید زیرا خداوند می‌داند چطور پاداش دهد. تو بندگی به شرط مزد مکن، که خواجه خود رسم بنده پروری داند. با این نگاه هیچ وقت خود را بازنده نمی‌دانیم که بفکر انتقام و گرفتن حق باشیم. کسی که با خدا معامله کند، سود زیادی نصیبش شده است. این التَّفَقُهُ فِی الدِّینِ یعنی طبق فرمایش امام باقر(ع) حساب و کتاب آخرتی داشته باشیم و این نگاه را به خانواده خود نیز تعمیم و آموزش دهیم.

حجت‌الاسلام ماندگاری یادآور می‌شود: انسانی که با خدا معامله کرده و در راه کامل شدن گام برمی‌دارد رحم و مروت را به فرزندش یاد می‌دهد. بعضی پدرها می‌گوید اگر به کسی قرض دهی، دیگر برنمی‌گرداند یا به کسی کمک کنی، به تو کمک نمی‌کنند یا تو ارزان بدهی باید گران تر بخری و... اینها همه حساب و کتاب های دنیایی است. باید مدارا، مراعات کردن حال همدیگر و معامله کردن با خدا را در تمام مراحل زندگی به فرزندانمان گوشزد کنیم که معنای التَّفَقَّهُ فِی الدِّینِ همین است.

صبر در مصائب و رضا به قضای الهی

این مدرس حوزه به عامل دیگر اشاره کرده و توضیح می‌دهد: عامل بعدی برنامه‌ریزی دینی، «وَتَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ» است. فردی که حساب و کتابش دینی باشد، برنامه ریزی‌اش هم دینی می‌شود. خداوند در این عالم در قالب اسلام انجام واجبات و ترک محرمات را برای ما برنامه ریزی کرده است. با نگاه دنیایی، فایده‌ای برای نماز صبح نیست، خمس و زکات ضرر دارد و یا حتی جهاد ارزشی ندارد یا امر به معروف و نهی از منکر دخالت در کار دیگران محسوب می‌شود و... با نگاه دنیایی واجبات دینی تحلیل نمی‌شود اما با نگاه آخرتی نتیجه واجبات بهشت و نتیجه محرمات جهنم است و انسان عاقل به سمت بهشت کشیده شده و از جهنم فرار می‌کند. در الکافی و در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که ایشان فرمود «عقل آن چیزی است که به وسیله آن خدای رحمان عبادت شود و بهشت به دست آید».

حجت‌الاسلام ماندگاری به سومین عامل برای رسیدن به کمال در کلام امام باقر(ع) اشاره کرده و می‌گوید: عامل سوم، صبر در برابر حوادث و مصیبت‌ها و راضی بودن به قضای الهی است و بدانیم که خداوند به صابران پاداش فراوان عطا می‌کند. تقدیر معیشت نیز در سبک زندگی بسیار مورد توجه است. انسان باید برای معیشت خود برنامه داشته باشد. امیرالمومنین علی(ع) تقدیر در معیشت را همان قناعت در زندگی معنا می‌کند و معتقد است که این قناعت از صبر به دست می‌آید. بر اساس آیه 44 سوره غافر «افوض امری الی اللّه ان اللّه بصیر بالعباد»، کارهای خود را به خدا واگذار کنیم که خدا دانای به بندگان است. این حدیث امام باقر(ع) را به یاد داشته باشیم که «بهشت محصول سختی‌ها و صبر است و اگر کسی تحمل سختی و مشکلات را داشته باشد وارد بهشت می‌شود».