آستان قدس رضوی بزرگ‌ترین نهاد مذهبی و معنوی کشور است که رسالت مهم خود را انجام فعالیت‌های فرهنگی و دینی می‌داند. در همین راستا این نهاد مقدس، دارای یکی از بزرگ‌ترین و غنی‌ترین کتابخانه‌های کشور و جهان بوده که البته غنای کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، میراث ارادت دیرسال بسیاری از عاشقان و ارادتمندان این صحن و سرای مبارک است. اما پرسش اینجاست این منابع غنی کتابخانه‌ای در زمینه‌های مختلف «منابع چاپی»، «دیداری و شنیداری» ، «الکترونیکی و دیجیتالی» و... چگونه تأمین می‌شود؟ برای دریافت پاسخ این پرسش سراغ «عیسی اختری طوسی» رئیس اداره خدمات کتابداری سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و در گپ‌وگفت دوستانه با وی، جویای این موضوع شدیم. در ادامه، بخش‌هایی از گپ‌وگفت خبرنگار قدس با این مقام مسئول و کارشناس کتابداری که با داشتن حدود 29سال سابقه کار، همچنان پرانرژی و باعلاقه از موضوع کتاب و کتابداری سخن می‌گوید را می‌خوانید.
این اداره برای به‌روزرسانی کتابخانه‌هاست
سابقه تأسیس و ایجاد اداره خدمات کتابداری به حدود 45 سال پیش بازمی‌گردد که در این مدت، دستخوش تغییراتی نیز شده است. این اداره از منظر امور کتابداری، اداره فنی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی است که تمامی امور فنی خدمات کتابداری بر اساس استانداردها و شاخص‌های بین‌المللی در آن زیر نظر حوزه معاونت کتابخانه‌های سازمان کتابخانه‌های آستان قدس رضوی انجام می‌شود.
مهم‌ترین وظایف این اداره با همکاری واحدهای زیرمجموعه خود شامل «سفارش و فراهم‌آوری کتب فارسی، عربی و لاتین»، «منابع دیداری، شنیداری و الکترونیکی»، «تکمیل مجموعه‌ها و انتخاب و تهیه منابع اطلاعاتی چاپی و نقشه‌ها» برای بخش‌ها و تالارهای کتابخانه مرکزی حرم مطهر امام رضا(ع)، کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس در شهرمشهد و شهرستان‌ها و همچنین کتابخانه‌های تخصصی و... است. همچنین این اداره با بهره‌گیری از فهرست‌نویسان متخصص با گرایش‌های زبان فارسی، عربی و انگلیسی، مسئولیت سازماندهی منابع را براساس نظام رده‌بندی استاندارد جهانی عهده‌دار است. شناساندن یک اثر به خواننده و نیز سازمان دادن کتاب‌ها به نحوی که بازیابی سریع و راحت را مقدور کند، فهرست‌نویسی، رده‌بندی کتاب‌های فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسه، روسی، اردو و... و همچنین منابع غیرچاپی و غیرمکتوب مانند وی‌سی‌دی، نقشه‌ها و همچنین آماده‌سازی کتاب‌ها و سایر منابع شامل تولید و نصب بارکد و برچسب(لیبل)، بسته‌بندی و ارسال منابع به بخش‌ها و کتابخانه‌های سازمان از دیگر وظایف این اداره به شمار می‌رود.
منابع کتابخانه‌ای چگونه تأمین می‌شوند؟
تهیه منابع کتابخانه‌ای معمولاً به دو روش انجام می‌شود؛ «خرید منابع» و دیگری از طریق موضوع «وقف، اهدا و نذر فرهنگی». خرید منابع به شیوه‌های گوناگون صورت می‌گیرد، ازجمله شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در سطح کشور و خارج از کشور مانند نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که درسال جاری بیش از 60 کارشناس سازمان در سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به صورت حضوری و مجازی شرکت کردند و تعداد 14هزارو344 جلد کتاب از 2هزارو500 ناشر به منظور تهیه منابع مورد نیاز محققان، پژوهشگران و مراجعان را خریداری کردند. از دیگر موارد مرتبط می‌توان به حضور در نمایشگاه کتب حوزوی و معارف اسلامی، نمایشگاه تخصصی کتاب دانشگاهی، نمایشگاه‌های کتاب استانی، مراجعه حضوری به بازارهای نشر در شهرهای تهران، قم و مشهد و خرید منابع مورد نیاز از ناشران، خرید از ناشران فعال و معتبر در سطح کشور که در چارچوب ضوابط خاص آستان قدس رضوی با سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی همکاری دارند و منابع مورد نیاز این کتابخانه را تأمین می‌کنند، اشاره کرد.
نکته مهم و حائز اهمیت این است خرید منابع در سازمان براساس سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی، اساس‌نامه سازمان و آیین‌نامه‌های مدون مربوط به مجموعه‌سازی و سیاست‌های خرید انجام می‌شود. همچنین با توجه به جایگاه ویژه کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در جوار حرم مطهر و بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) اولویت نخست بودجه‌های مربوط، تأمین منابع برای تالارها و بخش‌های گوناگون این کتابخانه است. ضمن اینکه باید اشاره کرد پیش‌بینی بودجه لازم برای خرید منابع موردنیاز تمامی تالارها و کتابخانه‌های سازمان در پایان هر سال، توسط اداره خدمات کتابداری انجام می‌شود. پس از اینکه بودجه خرید کتاب تهیه، تدوین و پیشنهاد شد و به تصویب رسید و بودجه خرید تخصیص یافت، با یک برنامه‌ریزی مدون و جامع مبتنی بر سیاست‌های کلان آستان قدس رضوی و اساس‌نامه سازمان و بر مبنای آیین‌نامه‌های مجموعه‌سازی به تناسب دراختیار کتابخانه مرکزی واقع در حرم مطهرامام هشتم(ع) و تمامی کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس در شهر مشهد و شهرستان‌ها تعلق می‌گیرد. بدیهی است آنچه در نظام بودجه‌ریزی تالارها و کتابخانه‌ها تأثیرگذار است وجود مؤلفه‌هایی مانند تعداد مراجعان و محققان، تعداد اعضای فعال، موقعیت مکانی کتابخانه، میزان استفاده از منابع کتابخانه و... است. همین جا باید اشاره کرد در سال 1402 تعداد 46هزارو490 جلد کتاب جدید برای کتابخانه‌های سازمان خریداری شده که نسبت به سال 1401 که تعداد 34هزارو532جلد بوده بیش از 34 درصد افزایش داشته است.
روش دیگر تأمین منابع سازمان، منابع اهدایی است. به دلیل انتساب کتابخانه آستان قدس رضوی به بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) و اینکه نخستین منابع آن بر پایه وقف، هبه(بخشش) و اهدای کتاب بوده است، تعداد قابل ملاحظه‌ای از منابع، از سراسر کشور و حتی خارج از کشور به صورت اهدایی از اشخاص و شخصیت‌های حقیقی و حقوقی و به صورت وقف، نذر فرهنگی و هبه (بخشش و اهدا) دریافت می‌شود. معمولاً در هر سال بیش از 100هزار نسخه کتاب از طریق اهدا جذب سازمان کتابخانه‌ها می‌شود. یکی دیگر از راه‌های دریافت منابع اهدایی که در نوع خود خاص و قابل توجه است، اهدای کتابخانه‌های شخصی از سوی شخصیت‌های علمی و مذهبی و ارادتمندان به این آستان مقدس در سطح کشور است که تعداد منابع دریافتی از این روش نیز با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال در سال 1402 کتابخانه شخصی حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای دکتر جواهری که شامل 9هزار نسخه کتاب بوده، توسط ایشان به سازمان اهدا شده است. همچنین جناب آقای دکتر فتاحی معصوم و خانم دکتر سیدی علوی (که هر دو از نمایندگان ادوار مجلس شورای اسلامی هستند) بیش از 5هزار نسخه از کتاب‌های کتابخانه شخصی خود را به سازمان اهدا کرده‌اند.
پس از اینکه این منابع اهدایی به اداره خدمات کتابداری می‌رسد، در فواصل مختلف، کمیته‌های انتخاب کتاب برگزار می‌شود و تالارها و کتابخانه‌های شهر مشهد و شهرستان‌ها با شرکت حضوری و مجازی در این کمیته‌ها منابع مورد نیاز خود را انتخاب کرده و این منابع پس از سپری کردن مراحل ثبت، سازماندهی و آماده‌سازی تحویل مراکز مربوط می‌شود. همچنین با توجه به حجم گسترده منابع اهدایی سازمان، این اداره با هم‌اندیشی و اتاق فکر کارشناسان مربوط، زمینه ایجاد پایگاه واقفان و اهداکنندگان را در سازمان فراهم کرده و در حال حاضر این پایگاه یکی از کامل‌ترین پایگاه‌های واقفان کتاب در سطح کشور است.
سرنوشت منابع تهیه شده چه می‌شود؟
پس از آنکه منابع مورد نیاز تالارها و کتابخانه‌های سازمان از طریق خرید و اهدا تهیه و تأمین شد، این منابع در دفاتر ثبت کتابخانه‌ها ثبت می‌شود. در ادامه، منابع یاد شده طبقه‌بندی، سازماندهی، فهرست‌نویسی، رده‌بندی، آماده‌سازی و در نرم‌افزار سازمان ورود اطلاعات می‌شوند تا دسترس‌پذیر باشند و در پایان هم کتاب‌ها به کتابخانه‌های مقصد تحویل می‌شوند. هدف از سازماندهی منابع، دستیابی سریع و صحیح به منبع مورد نیاز است.
مهم‌ترین و اساسی‌ترین نکته در زمینه فعالیت‌های اداره خدمات کتابداری این است تمامی فعالیت‌های مربوط به سفارش، مجموعه‌سازی، ثبت، سازماندهی، ورود اطلاعات در نرم‌افزار و آماده‌سازی منابع برای تمامی تالارها و کتابخانه‌های شهر مشهد و شهرستان‌ها، کتابخانه‌های مؤسسه بقاع متبرکه و موقوفات یزد و کرمان به صورت متمرکز در این اداره انجام می‌شود و همین مسئله سبب حفظ یکدستی و یکنواختی در مجموعه‌سازی، سازماندهی اطلاعات، رده‌بندی و بازیابی منابع در این سازمان شده است.
در پایان باید اشاره کرد، با توجه به اینکه سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به منزله بزرگ‌ترین قطب فرهنگی شرق کشور محسوب می‌شود، با نظر و عنایت ویژه مسئولان آستان قدس رضوی که به مسائل فرهنگی کشور اهتمام ویژه‌ای داشته‌اند در سال گذشته مبلغ حدود 8 میلیارد تومان بابت تهیه و خرید منابع اطلاعاتی (شامل کتاب و موارد مکتوب، موارد سمعی و بصری، موارد الکترونیکی و دیجیتالی و...) به سازمان کتابخانه‌های آستان قدس اختصاص یافته است.
نظر شما