مجموعه ای از آثار بدیع
این شهر مقدس از کنار قبر مطهر حضرت رضا(ع) پدید آمد و گسترش پیدا کرد، زائران بارگاه ملکوتی امام هشتم از اطراف و اکناف ایران و کشورهای مجاور به این شهر روی آوردند، طبقات گوناگون با انگیزه های متفاوت در اینجا سکوت اختیار نمودند و هر کدام به کاری مشغول شدند، بعد از این که مشهد الرضا(ع) حالت شهری به خود گرفت و علویان و شیعیان در اینجا مقیم شدند عمران و آبادی در این منطقه آغاز گردید.
بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) توسعه پیدا کرد، و مسجد و رواق در آنجا بنا گردید. مدرسه و آ موزشگاه پدید آمد، مدرسان و معلمان در آنجا به تدریس پرداختند، هنرمندان و معماران درآنجا به کار شدند و هنرنمایی کردند، بر فراز قبر مطهر گنبدی بنا گردید و منازه هایی در کنار آن ساخته شد، ملوک ایران زمین و امیران خراسان در توسعه روضه رضویه و عمران و آبادی مشهد بسیار کوشش داشتند.
در طول تاریخ و قرون صحنها و رواق هایی در کنار قبر مطهر ساخته شد، و هنرمندان از قبیل خطاط، نقاش، حجار، منبت کاری، کاشی ساز در مشهد اجتماع کردند و این همه آثار بدیع بیادگار مانده اند، به راستی مجموعه حرم مطهر و بیوتات از نظر زیبایی و ظرافت در جهان ممتاز هستند، از آن هنگام که امام رضا(ع) در این مکان مقدس آرمیدند زائران به حرکت در آمدند و روانه مشهد شدند. مردمان مسلمان و دوستان اهل بیت(ع) از صغد، خوارزم، طخارستان، بدخشان، سیستان، طبرستان، گیلان و آذربایجان و سایر شهرها و ولایات به مشهد روی آرودند و مرقد پاک آن حضرت را زیارت کردند، در این میان همه طبقات و ملوک و امیران و اعیان به زیارت می آمدند.
بر اساس روایات و اخباری که برای ما به یادگار ماند توجه سلاطین و امیران سامانی، غزنوی، سلجوقی، خوارزمشاهی، ایلخانی و تیموری به این شهر بوده در حالی که اینان هیچ کدام شیعه نبودند و اکنون یادگار آنها در روضه مبارکه رضویه باقی است، از میان سلجوقیان سلطان ملکشاه همراه خواجه نظام الملک طوسی به زیارت امام رضا(ع) آمدند و قبر مطهر را زیارت کردند.
از میان سلاطین غور سلطان شهاب الدین غوری همراه فخرالدین رازی به مشهد مقدس برای زیارت آمدند و از خزانه حضرت بازدید کردند و عهدنامه ولیعهدی حضرت رضا(ع) را که تا آن زمان اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم در خزانه امام موجود بود دیدن نمودند و دستوراتی به متصدیان در مورد روضه مبارکه رضویه دادند.
در قرن پنجم مشهد مقدس گرفتار کم آبی شد، امیران غزنوی قنات هایی در مشهد احداث کردند، و کشاورزی در این منطقه توسعه پیدا کرد و بر جمعیت شهر افزوده گردید. در حمله مغول به خراسان به امر چنگیزخان، مشهد مقدس رضوی مصون ماند و چنگیز امر کرد کسی حق تعرض به مشهد را ندارد، لذا مردم از اطراف به مشهد پناه بردند، ولی نوقان و طابران به دست مغولان ویران گردید.
از این تاریخ به بعد مشهد رو به آبادی نهاد، زائران از هر طرف به زیارت روضه منوره رضویه شتافتند، در عصر ایلخانیان در این شهر حادثه ای پیش نیامد، نوقان و طابران که دشمنان شیعه در آنجا گرد آمده بودند، پراکنده شدند، گروه کرامیه و سلفی ها قدرت خود را از دست دادند واز صحنه بیرون شدند.
در عصر تیموریان مشهد رو به آبادانی نهاد. در این شهر چند مدرسه ساخته شد که دو مدرسه از آنها هنوز باقی است، مدرسه دو درب و مدرسه پریزاد که اکنون در مجموعه حرم مطهر واقع شده اند و مسجد گوهرشاد و چند رواق در حرم در همین زمان بنا گردید و فضای زیارتی توسعه پیدا کرد. سد طرف و سد گلستان هم در همین زمان ساخته شد و جلکه مشهد از نظر کشاورزی توسعه یافت.
در عصر صفویان حکومت شیعه در ایران رسمیت یافت و مشهد رو به توسعه نهاد، مدارس و رواقهایی در کنار حرم مطهر بنا گردید و آب چشمه کلاس به مشهد آورده شد، و علماء و دانشمندان شیعه در مشهد گرد آمدند و اهل هنر و حرفه در این شهر به کارهای هنری، تذهیب، خطاطی، کاشی سازی، منبت کاری پرداختند و بر تعداد زائران افزوده گشت و امنیت در جاده ها برقرار گردید.
از عصر صفویه تا قرن معاصر که شیعیان بر این شهر مقدس حکومت می کنند و مخالفان و معاندان اهل بیت(ع) را از صحنه بیرون کردند، این مکان شریف رو به توسعه نهاد، مساجد، مدارس و رواقهای جدیدی احداث گردید، و خیل زائران از اطراف و اکناف به سوی مشهد مقدس حرکت کردند، حوزه علمیه مشهد رضوی رونق گرفت و طالبان علوم از هر سو به آن جا روان شدند. تجارت و صنعت و کسب و حرفه و بازار و سراهای بازرگانی پدید آمدند و مشهد رضا(ع) به صورت یک مرکز تجارتی درآمد.

مشهد الرضا(ع) در تاریخ معاصر
امروز مشهد رضا(ع) دومین شهر ایران از نظر جمعیت و نفوس می باشد، سالی چند میلیون زائر از شهرهای مختلف ایران و کشورهای اسلامی برای زیارت به این شهر مقدس وارد می شوند، روزی ده ها قطار از تهران و سایر شهرها خود را به مشهد می رسانند و دهها پرواز از داخل و خارج زائران و مسافران را به این شهر زیارتی می رسانند، و هزاران وسیله نقلیه عمومی و خصوصی از شهرها و ولایات خیل زائران و مشتاقان بارگاه ملکوتی امام هشتم را به مشهد می رسانند. اینک مشهد مقدس از طریق راه آهن، به اروپا و هندوستان و ماوراءالنهر تا ترکستان، چین و روسیه اتصال کرده و زائران و علاقه مندان حضرت رضا(ع) را به مشهد مقدس می رساند، تا آنجایی که نگارنده مطالعه و بررسی کرده است. در طول تاریخ حاکمان، امیران و متولیان روضه مبارکه رضویه در فکر زائر و مکانهای زیارتی بوده اند تا زائران به راحتی وارد این شهر مقدس شوند و پس از زیارت به محل زندگی خود برگردند.
موضوع زادر و زیارت در این شهر مقدس در همه زمان ها و اعصار و قرون مورد عنایت و توجه کارگزاران آستان مقدس و دولتها و حکومتها بوده است، آنها برای آسایش زائران رواقها و صحن ها ایجاد کردند و در جوار بارگاه رضوی مسجد ها بنا نمودند، تا زائران به راحتی در آنجا عبادت کنند و زیارتنامه بخوانند و قرآن تلاوت نمایند و محلی برای اجتماع داشته باشند، وجود اماکن متبرکه باستانی خود گواهی بر این سخن است. در این میان افراد نیکوکار و رجال و شخصیت ها و امیران و حاکمان، در این هشر برای آسایش زائران امام رضا(ع) مهمانخانه ها و زائرسراها بنا کردند، در شهر آب انبارها ساختند و قناتها جاری کردند و از بیرون رودها را به داخل شهر آوردند، تا چهل سال پیش از این قناتها و رودها در محلات مشهد مقدس و بالاخیابان و پایین خیابان جاری بودند و بعد از لوله کشی در رسیدن آب به منازل این قناتها خشک شد و آب خیابان هم قطع گردیدند.
اولین شهری که لوله کشی فلزی در ایران کشیده شد، شهر مقدس مشهد بود، حاکم وقت خراسان از روسیه تزاری لوله آورد، و از باغ منبع لوله کشی آغاز گردید و به مسجد گوهر شاد و اماکن متبرکه رسید ومردم از آن استفاده کردند، و این همه به خاطر زائران امام رضا(ع) بود، کارخانه برق هم برای نخستین بار برای حرم مطهر ایجاد گردید و یک بانوی محترم هندی موتور مولد برق را به حرم مطهر هدیه کرد.

دفن اموات در مشهد مقدس
همانگونه که هر شیعه و دوست دار اهل بیت(ع) در حال حیات آرزوی زیارت حضرت رضا(ع) را دارد، و به هر وسیله ای خود را به مشهد مقدس می رساند، آرزو دارد در کنار قبر آن حضرت به خاک سپرده شود، این بستگی به امکان متوفی دارد، گروهی با توانایی معنوی و یا مالی در رواق ها و صحنها و اماکن متبرکه به خاک سپرده می شود و گروهی هم در گورستانهای اطراف شهر دفن می گردند.
یکی از مقابر باستانی مشهد که در کتابهای قرون گذشته از آن یاد شده قبرستان غسلگاه و قتلگاه است که به دو صورت روایت شده است، این قبرستان در شمال حرم مطهر بوده و بزرگترین مقابر مشهد رضوی بوده است، این مقبره در قرون اخیر به نام باغ رضوان معروف شده و تحولاتی در آن بوجود آمد که تفصیل آن را در فرهنگ خراسان بخش مشهد مقدس آورده ام جویندگان به آن کتاب مراجعه کنند. از طرف دیگر در بیرون دروازه های مشهد مقدس نیز قبرستان هایی بوده، که اموات را در آن اماکن به خاک می سپردند، در این مقابر دفن میت آزاد بوده و به اصطلاح قبرستان عمومی به شمار می رفته است. ابوسعد سمعانی در کتاب التحبیر و مشیخه خود از قبرستان دروازه طرق و دروازه نوقان یاد می کند، و در بیرون دروازه آمو و دروازه سراب هم قبرستان عمومی بوده و تا پنجاه سال پیش هم وجود داشت. در این مقابر متعدد که نام برده است، در طول تاریخ تعداد بی شماری از رجال و شخصیت و اهل علم و ادب و ارباب قدرت و مکنت به خاک سپرده شده اند، هزاران جنازه از اعیان و رجال از شهرها و ولایات کشور پنهاور ایران، و همچنین از هندوستان، ترکستان، صغد و خوارزم، به این شهر مقدس حمل می کرد و در قبرستان های خصوصی و عمومی مشهد به خاک می سپردند و همانند قبرستان وادی السلام در نجف اشرف از بزرگترین مقابر به حساب بودند.

 کارگزاران در خدمت زائران
مقصود از کارکنان در اینجا متولیان و خادمان بارگاه ملکوتی حضرت رضا(ع) و مسئولان و مدیران و کارمندان دولتی در مهشد مقدس می باشند، این مقامات که امور شهر و آستان مقدس را در اختیار دارند باید هر کدام وظیفه خود را انجام دهند و موجبات رفاه و آسایش زائران را فراهم کنند، تا در هنگام اقامت در مشهد مقدس به زیارت و عبادت بپردازند و با مشکلات و ناراحتی ها مواجه نشوند.
همانگونه که در فصول گذشته بیان شد، رونق مشهد مقدس و توسعه این شهر بستگی به زائر و زیارت دارد، مردم از شهرها و ولایات و کشورهای خارج که برای زیارت به مشهد رضوی مسافرت می کنند هر کدام سلیقه و فرهنگ خود را دارند، آنان تنها برای زیارت امام رضا(ع) به مشهد مسافرت می کنند و دوست دارند مدتی که در این شهر اقامت دارند، بدون دغدغه این چند روز را بسر بردند و بعد هم مشهد را ترک گویند.
در این میان وظیفه خادمان و کارگزاران آستان قدس رضوی این است که در مبادی ورود به اماکن متبرکه نسبت به زائران ابراز محبت کنند و با اخلاق و روی گشاده با آنها سخن بگوند، گاهی دیده شده که بعضی از خا دمان در بدو ورود و بازرسی ها با تندخویی با زائران برخورد می کنند و بیش از اندازه افراد را مطلع می کنند و با زائران محترم به مجادله می پردازند.
مسئولان فرهنگی و تبلیغ و ارشاد زائران باید سخنان و کلمات امامان معصوم را برای زائران بیان کنند و شرح دهند، امام رضا(ع) فرمودند: خداوند رحمت کند کسی را که دستورات ما را به کار گیرد و حقوق ما را که سلب شده زنده نماید.
راوی از آنجناب پرسید حق شما چیست؟ تا ما آن را انجام دهیم، در این مورد دستور دهید و موضوع را بیان فرمایید.
امام رضا(ع) فرمودند: علوم ما را فرا گیرد و بعد به مردم برساند، اگر مردم علوم و معارف ما را فرا گرفتند و تعلیم دادند، در این هنگام جامعه به سخنان ما توجه می کند و از ما پیروی می کند، سخنان زیبای ما دل ها را به طرف ما متوجه می نماید و جامعه را بسوی ما می کشاند.