نشت داروهای حیاتی وارداتی و حتی برخی اقلام دارویی تولید داخل به بازارآزاد، موجب سرگردانی بیماران در داروخانه‌ها شده است. بسیاری از بیماران که زندگی‌شان به این داروها وابسته است، هر روز از داروخانه‌ای به داروخانه دیگر می‌روند تا شاید داروی مورد نیاز خود را پیدا کنند.
این وضعیت نه تنها سلامت بیماران را به خطر انداخته، بلکه بار اقتصادی دوچندانی را نیز بر دوش خانواده‌های آن‌ها گذاشته است. داروهایی که با یارانه دولتی و با قیمت مصوب تهیه می‌شوند، در بازار سیاه با چندین برابر قیمت به فروش می‌رسند و این موضوع دسترسی به داروهای اساسی را برای بسیاری از بیماران دشوار کرده است.
این گزارش در پی بررسی ابعاد مختلف این بحران، ازجمله دلایل نشت داروها به بازار آزاد، تأثیرات آن بر زندگی بیماران و راهکارهای مؤثر برای خروج از این وضعیت است.

تعقیب داروی سینورا

ساعت ۹ صبح سیزدهم آبان است، ازدحام درون داروخانه ۱۳ آبان در منطقه ۶ تهران آن‌قدر زیاد است که گاهی نفس کشیدن برایم سخت می‌شود. زنی میانسال جلو پیشخوان داروخانه می‌رود؛ کمی بعد صدای داروساز می‌آید که می‌گوید: از داروهای تجویز شده فقط یک قلم موجود نیست. زن بی‌حرکت می‌ماند، گویی تمام امیدش با این جمله نابود شده است.وقتی برای رفع خستگی روی یکی از نیمکت‌های سالن انتظار داروخانه می‌نشیند؛ خودم را به او می‌رسانم. پس از اطلاع از حرفه و چرایی حضورم در آنجا انگار که منتظر فرصتی برای طرح مشکل سختی دسترسی بیماران به دارو باشد، بیان می‌کند: این چهارمین داروخانه است که از دیروز تا حالا سر می‌زنم اما موفق به تهیه داروی سینورا نمی‌شوم.وی که از نوعی بیماری روماتیسمی رنج می‌برد، ادامه می‌دهد: امروز هم وقتی از طریق تماس با سامانه ۱۹۰ متوجه شدم داروخانه ۱۳ آبان داروی مورد نیازم را دارد، بلافاصله خودم را از محله راه‌آهن به اینجا رساندم اما انگار کمی دیر رسیدم. دارو را به بیمارانی که قبل از من رسیده بودند، دادند.

نسخه‌ای با داروی نایاب

از منطقه ۶ و خیابان خردمند شمالی، خود را به داروخانه شبانه‌روزی «بهروزی» در محدوده میدان شاه عبدالعظیم شهر ری می‌رسانم. در گوشه‌ای از داروخانه مرد جوانی با دستانی که رد پای بیماری پسوریازیس به‌وضوح بر آن‌ها نقش بسته، روی نیمکت فلزی نشسته است. چشمانش را برای لحظه‌ای می‌بندد و نفس عمیقی می‌کشد، گویی می‌خواهد بار سنگین ناامیدی را برای چند لحظه از دوش بردارد.
خود را محمد معرفی می‌کند و می‌گوید: به گفته پزشکان، این بیماری در حال حاضر درمان ندارد، اما با داروهایی مثل رتینوئیدها، استروئیدها و داروهای بیولوژیک قابل کنترل هستند که دسترسی به این‌ها هم خیلی سخت شده است. یعنی قبلاً سخت بوده اما الان سخت‌تر شده است، به‌طوری که حتی در بسیاری از داروخانه‌های دولتی هم نمی‌توان پیدایشان کرد. ضمن اینکه خیلی گران شده‌اند و زیرپوشش بیمه هم نیستند.وی ادامه می‌دهد: پزشک معالجم ماهیانه فقط دو عدد آمپول بیولوژیک برایم تجویز می‌کند که تا زمانی که در کشور باشد به هر زحمتی باشد آن را تهیه و استفاده می‌کنم. اما واقعاً کنترل این بیماری با این تعداد آمپول کار سختی است. قبلاً این نوع داروها از خارج وارد می‌شد که واقعاً با کیفیت بودند اما از وقتی مشابه داخلی آن تولید شده دیگر در داروخانه‌ها پیدا نمی‌شود؛ بنابراین به ناچار باید از نوع داخلی استفاده کنیم.محمد وقتی از هزینه‌ها می‌گوید، چهره‌اش بیشتر در هم می‌رود: همین داروی نه چندان مؤثر داخلی را اگر از داروخانه بگیرم، هر بار ۸۵۰هزار تومان باید بپردازم. اما اگر بخواهم داروی خارجی اصلی را از بازار آزاد بخرم باید بالای ۱۰میلیون تومان بابتش بپردازم که برای من جوان و با این حقوق ناچیز خیلی سخت است.

رشته زندگی در آستانه پاره شدن

هنگامی که از شهر ری به نبش خیابان جنگ واقع در کارگرجنوبی می‌رسم هوا رو به خنکی است. داروخانه ۲۹ فروردین هم مثل داروخانه‌های قبلی غلغله است. وقتی از مرد میانسالی درخصوص چگونگی تأمین داروی موردنیازش می‌پرسم، عنوان می‌کند: تأمین دارو برای بیمارانی مثل من که پیوند کلیه انجام داده‌اند سخت بود اما اعمال تحریم‌های بین‌المللی مزید بر علت شده است.او در حالی که صدایش می‌لرزد به داروی «مایفورتیک» اشاره و اظهار می‌کند: این دارو برای بیماران پیوند کلیه همچون رشته‌ای است که آن‌ها را به زندگی متصل نگه می‌دارد اما حالا به هر داروخانه‌ای در تهران و شهرستان‌ها می‌روم یا از طریق سامانه ۱۹۰ پیگیری می‌کنم، می‌گویند موجود نیست.وی می‌افزاید: مشکل دیگری که بیماران پیوند کلیه را بسیار اذیت می‌کند، این است که هر از گاه یکی از داروها موجود نیست و بیماران ناچارند داروی خود را عوض کنند، در حالی که داروی جایگزین ممکن است با بدن سازگار نباشد و سلامت بیماران به خطر بیفتد. بنابراین ما همواره نگران و مضطرب هستیم، چون واقعاً نمی‌دانیم آیا برای سری بعد می‌توانیم دارو تهیه کنیم یا داروی جایگزین با بدن ما سازگاری پیدا می‌کند یا نه.

افزایش سه برابری قیمت برخی اقلام دارویی

مسئول فنی داروخانه‌ای در محله افسریه در جنوب شرق تهران نیز از کمیاب شدن قرص‌های «بتامتازون» و «لیز دگزامفتامین» و مجموعه‌ای از داروهای بیماران هموفیلی، دیابتی، قلب و اعصاب از جمله «نورتریپتیلین» و «ترانکوپین» در داروخانه‌های خصوصی و دولتی خبر می‌دهد و به قدس می‌گوید: البته این داروها در بازارهای سیاه مثل ناصرخسرو و یا از طریق فضای مجازی یافت می‌شوند اما قیمتشان خیلی گران و چند برابر داروی دولتی است. مثلاً یک بسته ۳۰تایی داروی لیز دگزامفتامین که جزو داروهای اعصاب و روان به شمار می‌آید در بازار آزاد یک‌میلیون و ۴۰۰ هزار تومان است. علاوه بر این، قیمت داروی دولتی هم امسال افزایش بسیار زیادی داشته، به‌طوری که در برخی اقلام دارویی مثل قرص کونکور که برای افزایش گردش خون در بدن استفاده می‌شود شاهد افزایش سه برابری آن نسبت به سال گذشته بوده‌ایم.

نقدینگی و نقص زیرساخت‌ها؛ عامل نشت دارو به بازار سیاه

بهمن صبور، داروساز و نایب رئیس سابق انجمن داروسازان تهران در گفت‌وگو با قدس به واکاوی ریشه‌های کمبود برخی داروها در داروخانه‌ها، گرانی و نشت آن‌ها به بازار سیاه می‌پردازد و دو عامل «مشکل نقدینگی» و «فراهم نبودن زیرساخت‌های دارویی» را محور اصلی این چالش‌ها می‌داند.
وی مهم‌ترین مشکل کنونی در تأمین دارو را مسئله نقدینگی عنوان می‌کند و می‌گوید: سازمان تأمین اجتماعی از فروردین تاکنون مطالبات داروخانه‌ها را پرداخت نکرده است. وقتی بیمه‌ها پول ما را سر وقت نمی‌دهند یا دریافت مطالبات از دولت با دشواری روبه‌رو است، نمی‌توان از داروخانه‌ها توقع داشت با فراغ بال دارو بخرند و عرضه کنند.این موضوع منجر به یک دور باطل شده است، شرکت‌های پخش ممکن است داروهای خاص را داشته باشند، اما بسیاری از داروخانه‌ها قدرت خرید آن را ندارند. بنابراین، مشکل عمده در کمبود دارو به نقدینگی داروخانه‌ها برمی‌گردد.این کارشناس دارویی با انتقاد از حجم بالای دخالت دولت در حوزه دارو، به آمار تکان‌دهنده‌ای اشاره و اظهار می‌کند: ما ۱۷هزار داروخانه و مرکز دارویی داریم که تنها ۲هزار مورد آن‌ها دولتی هستند، اما همین مراکز دولتی ۵۵درصد بازار دارو را در اختیار دارند. در چنین شرایطی، داروخانه‌های خصوصی در حال له شدن هستند. از این رو برای رفع مشکل مورد نظر، اجرای دقیق «کوچک‌سازی دولت» که در قانون برنامه هفتم توسعه پیش‌بینی شده، الزامی است.صبور دلیل دوم کمبود دارو را فراهم نبودن زیرساخت‌ها می‌داند و تصریح می‌کند: بارها گفته‌ایم با این روشی که داریم دارو توزیع می‌کنیم به جایی نمی‌رسیم، چون پرونده الکترونیک نداریم. وزارت بهداشت سامانه‌ای به نام نسخه الکترونیک راه‌اندازی کرده، اما زیرساخت آن چندان درست نیست. به عبارت دیگر، برخلاف سایر کشورها که سامانه‌هایی برای این منظور ایجاد کرده‌اند ما فقط نسخه کاغذی را تبدیل به فایل – نسخه الکترونیکی- کرده‌ایم. این در حالی است که ما هنوز پزشک خانواده نداریم و از سوی دیگر، طرح امضای الکترونیکی پزشک هم تأیید نشده است.وی با اشاره به اینکه نواقص یاد شده، بستر سوءاستفاده را فراهم کرده است، می‌گوید: به‌طوری که دارویی مثل «متی‌مازول» که سال‌ها دورریز داشتیم، ناگهان در داروخانه‌ها پیدا نمی‌شود، چون برخی فرصت‌طلبان با جعل نسخه الکترونیک، این داروها را از سیستم بیرون می‌کشند. به همین خاطر گاهی یک داروی خیلی معمولی هم در داروخانه‌ها نایاب می‌شود. بر این اساس بارها به مسئولان حوزه سلامت گفتیم طرح پزشک خانواده و نظام ارجاع و امضای الکترونیک پزشک باید جزو اولویت‌های نظام سلامت باشد که متأسفانه چنین نیست.
صبور از امکان نشت دارو به بازار سیاه از تمام بخش‌های مرتبط، اعم از تولید، پخش و داروخانه‌ها خبر می‌دهد و تصریح می‌کند: اگر هر بخشی ادعا کند نشتی ندارد، دروغ می‌گوید. با این حال، نقش داروخانه‌های عادی در این زمینه بسیار ناچیز است که برای اثبات این موضوع توزیع قطره‌چکانی و قابل رصد بودن کامل داروها از طریق سامانه تی‌تک کفایت می‌کند.این کارشناس سپس به نقش تحریم‌ها در کمبود دارو می‌پردازد و می‌گوید: اگرچه دارو به‌طور مستقیم در لیست تحریم‌ها نیست، اما تحریم نظام بانکی و حمل‌ونقل، حوزه دارو را به‌طور غیرمستقیم تحت تأثیر قرار داده است. یعنی ما نمی‌توانیم پول جابه‌جا کنیم یا شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی حاضر به حمل محموله‌های دارویی به ایران نیستند. این موضوع به‌طور مستقیم بر کمبود دارو در کشور تأثیرگذار بوده است.
نایب رئیس سابق انجمن داروسازان تهران درباره راهکارهای برون‌رفت از مشکلات حوزه دارو خاطرنشان می‌کند: حل معضل کمبود و نشت دارو به بازار سیاه، مستلزم عزمی جدی برای «رفع موانع نقدینگی بخش خصوصی»، «اصلاح اساسی زیرساخت‌های دیجیتال و نظارتی» و «کوچک‌سازی واقعی دولت» است. در غیر این صورت، وضعیت موجود تغییری نخواهد کرد و بیماران، اصلی‌ترین قربانیان این چالش‌های ساختاری خواهند بود.

کمبود کاذب دارو، نتیجه مستقیم بحران نقدینگی و توزیع نامناسب

هادی احمدی، عضو هیئت مدیره انجمن داروسازان ایران نیز در گفت‌وگو با قدس با بیان اینکه این‌روزها بسیاری از داروهای بیماران خاص مثل انسولین در داروخانه‌ها موجود نیست، عنوان می‌کند: اما از بازار آزاد و یا از طریق پیام‌رسان‌های اجتماعی می‌توان آن‌ها را دریافت کرد.وی اصلی‌ترین عامل کمبود کنونی دارو را «مشکل نقدینگی» می‌داند و با اشاره به هشدارهای قبلی صنف متبوعش در این زمینه می‌گوید: سازمان تأمین اجتماعی در هشت ماه گذشته حتی یک ریال از سهم خود به داروخانه‌ها پرداخت نکرده است. داروخانه که مؤسسه خیریه نیست؛ وقتی نقدینگی نداشته باشد، نمی‌تواند داروهای تخصصی و گرانقیمتی مانند انسولین را بخرد. در نتیجه، بیماران دست خالی می‌مانند و یک کمبود کاذب در بازار ایجاد می‌شود.
این چرخه معیوب، زنجیروار به بخش تولید نیز آسیب می‌زند. وقتی سال گذشته حدود ۵هزار میلیارد تومان چک داروخانه‌ها برگشت خورد، این بحران به تولیدکننده هم رسید. شرکت‌های تولیدی حتی با وجود تخصیص ارز، اغلب ریال ندارند تا مواد اولیه را وارد کنند و در نتیجه تولید کاهش می‌یابد.
این مقام صنفی، عامل دوم را «توزیع نامناسب دارو» یا «پلن‌های توزیع معاونت‌های غذا و دارو» می‌داند و آن را بستری برای رانت و نشت دارو به بازار سیاه خوانده و می‌افزاید: متأسفانه سهمیه داروهای خاصی مانند اگزِمستان یا IVIG فقط به داروخانه‌های خاص و دولتی داده می‌شود. این در حالی است که بسیاری از این داروخانه‌ها به دلیل بدهی، در لیست سیاه شرکت‌های پخش قرار دارند و شرکت‌ها هم به دستور سازمان غذا و دارو، حق فروش دارو به بخش خصوصی را ندارند. نتیجه این می‌شود که دارو در انبار شرکت‌ها می‌ماند و استان‌ها از سهمیه خود محروم می‌شوند، اما همان دارو در بازار سیاه با قیمت‌های گزاف فروخته می‌شود.
احمدی با اشاره به راه‌اندازی سامانه تی‌تک، از ضعف نظارتی سازمان غذا و دارو به عنوان عامل سوم کمبود و نشت دارو به بازار سیاه یاد می‌کند و می‌گوید: با وجود سامانه مذکور طبعاً می‌توان بررسی و نظارت کرد چنین داروهایی از کجا و به چه میزان تهیه و از چه شرکتی آمده و به چه کسی داده شده است. اما مشکل اینجاست نظارت بر واردات، تولید و توزیع دارو به‌درستی انجام نمی‌شود و وقتی داروهای خاص و کمیاب در بازار آزاد وجود دارد، باید بپذیریم این نشتی می‌تواند از طریق واردکننده، توزیع‌کننده و یا داروخانه‌های خاص- دولتی- صورت گرفته باشد.
وی با هشدار درباره کاهش بودجه حوزه دارو در لایحه ۱۴۰۴ تصریح می‌کند: سازمان غذا و دارو ۱۸۰هزار میلیارد تومان درخواست بودجه داشت، اما تنها حدود ۹۰هزار میلیارد تومان اختصاص یافته است. این کاهش بودجه قطعاً بر میزان تولید دارو تأثیر می‌گذارد.