نماز جمعه نماد فعالیت اجتماعی مستمری است که با تشکیل حکومت دینی در مدینه‌النبی(ص) توسط پیامبر گرامی اسلام(ص) بنیان‌گذاری شد و پیوسته در تاریخ برای شرکت در این فریضه سیاسی و اجتماعی تأکیداتی وارد شده است. نمازی که براساس فرموده پیامبر اکرم(ص) در وسائل‌الشیعه تا روز قیامت فریضه است، پس از عصر نبوی دچار فراز و فرودهای فراوانی شد.

در کشورمان نیز پیش از انقلاب اسلامی، اتفاقاتی سبب شد جامعه از نماز جمعه دور شود، ولی این فریضه عبادی سیاسی، پس از سرنگونی رژیم پهلوی توانست جایگاه خود را بدست آورده و مورد استقبال مردم قرار گیرد. بدین ترتیب در ۵ مرداد ۱۳۵۸ برابر با سوم رمضان ۱۳۹۹ق نخستین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به امامت مرحوم آیت‌الله طالقانی در دانشگاه تهران برگزار شد.

به بهانه سالروز نخستین نماز جمعه و برای شنیدن بیشتر از این تریبون عظیم حکومت اسلامی و سنگر وحدت‌بخش با حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی اصغر حسینی، امام جمعه موقت مشهد هم‌کلام شدیم.

نماز، عبادت و معرفت

حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی در ابتدا با اشاره به اهمیت نماز در شرع مقدس اسلام می‌گوید: براساس آنچه در آیه۵۶ سوره ذاریات آمده، از مهم‌ترین اهداف خلقت انسان این است که خدا را عبادت و بندگی کنند: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» جن و انس را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند. عبادت، یکی از اسباب معرفت انسان به خداست. بر اساس آنچه در روایات اهل‌بیت(ع) داریم نماز، عبادت برتر است و خداوند متعال همه پیامبران و اولیای الهی را به آن سفارش کرده است و به همین دلیل اهمیت والایی دارد. در نماز اظهار بندگی انجام شده و قرائتی که نمازگزار در رکوع و سجود انجام می‌دهد، با توجه به اینکه در نزد پروردگار عالم ایستاده و حمد و ثنا و ستایش بجا می‌آورد، او را از هر عیب و نقصی منزه می‌کند. انسان با نماز خواندن به فلسفه خلقت که همان عبادت و معرفت است، دست پیدا می‌کند.

ایشان با نقل روایتی از پیامبراکرم(ص) که در وسائل‌الشیعه آمده، یادآور می‌شود: حضرت(ع) فرموده است: «الصلوة عمود الدین ان قبلت قبل ما سواها و ان ردت رد ما سواها» یعنی نماز ستون دین است، اگر مقبول افتد، دیگر عبادات پذیرفته می‌شود و اگر مردود شود، عبادات و اعمال دیگر پذیرفته نمی‌شوند. نماز، بهترین تکلیف وضع شده است و پیامبر(ص) در پاسخ به ابوذر درباره نماز فرمود: «خَیرُ مَوضوعٍ، فَمَن شاءَ أقَلَّ و مَن شاءَ أکثَر» یعنی نماز بهترین تکلیفی است که از جانب خدا وضع شده است، هر که خواهد، کم‌کم نماز بگزارد و هر که خواهد، بسیار به آن مداومت کند.

اقامه نخستین نماز جمعه توسط پیامبر اسلام(ص)

استاد دروس خارج حوزه علمیه خراسان تشریح می‌کند: برخی از این نمازها واجب و برخی مستحب هستند. نمازهای واجب آن‌هایی هستند که خواندنشان واجب و ترکشان موجب عقوبت است و در صورت نخواندن در زمان مشخص، قضای آن نیز واجب است و به نمازهای یومیه و روزانه و نمازهایی که در مناسبتی خاص واجب می‌شوند تقسیم می‌شوند. نماز جمعه، نمازی دو رکعتی با دو خطبه پیش‌ از آن‌ است که‌ به‌ جای نماز ظهر در روز جمعه‌ به‌ جماعت‌ اقامه‌ می‌شود و در صورت‌ وجود شرایطی، شرکت‌ کردن‌ در آن‌ برای مسلمانان‌ واجب‌ است‌. این‌ نماز پس از نمازهای پنج‌گانه مهم‌ترین‌ نماز است و برگزاری باشکوه‌ نماز جمعه‌ در طول‌ تاریخ‌ اسلام، همواره‌ از مهم‌ترین‌ نمادهای همبستگی مسلمانان‌ شناخته‌ می‌شود. در آیه ۶۲ سوره جمعه درباره این نماز آمده است: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِی لِلصَّلَاةِ مِن یوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَی ذِکرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیع» ای ایمان آوردگان، وقتی به نماز روز جمعه ندا داده می‌شود، به سوی یاد خدا بشتابید و داد و ستد را رها کنید. پیامبر اکرم(ص) نیز می‌فرماید: «اَلاتیانِ اِلیُ الجُمعَهِ زیارَه وَ جَمال» شرکت در نماز جمعه هم دیدار است و هم زینت و زیبایی. ملاقات با مؤمنان برای خدا و هرچه برای خدا باشد زیباست.

حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی با شرح نخستین نماز جمعه تاریخ اسلام بیان می‌کند: در روایات وارد شده نخستین نماز جمعه‌ای که رسول خدا(ص) با اصحابش تشکیل داد، هنگامی بود که به مدینه هجرت کرد. نمازی که خواندن آن در زمان حضور پیامبر(ص) و امام معصوم(ع) و نایب خاص او واجب تعیینی است، اما فقهای امامیه بر اساس استنباط خود از سیره اهل بیت(ع) در دوران حضور و عدم امکان اقامه نماز جمعه، درباره حکم این نماز در عصر غیبت، آرای گوناگونی دارند. بر این اساس در زمان غیبت کبری نماز جمعه واجب تخییری است، یعنی فرد میان نماز جمعه و نماز ظهر مخیر است.

نماز جمعه، قدرت سیاسی و اجتماعی جهان اسلام

امام جمعه موقت مشهد به مناسبت تقویمی این روز نیز اشاره کرده و می‌گوید: پیش از انقلاب برخی اتفاقات سبب شد جامعه از نماز جمعه دور شود، ولی این فریضه عبادی سیاسی، پس از سرنگونی رژیم پهلوی توانست جایگاه خود را بدست آورده و مورد استقبال مردم قرار گیرد. پیشنهاد برگزاری نماز جمعه توسط مرحوم آیت‌الله طالقانی ارائه شد و امام خمینی(ره) این کار را به ایشان سپرد و در ۵ مرداد ۱۳۵۸ برابر با سوم رمضان سال ۱۳۹۹ق نخستین نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به امامت مرحوم آیت‌الله طالقانی در دانشگاه تهران باشکوه و عظمت خاصی برگزار شد. به این صورت نماز جمعه با پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان نهادی مذهبی و مردمی احیا شده و جایگاه واقعی خود را پیدا کرد و در سراسر کشور مورد استقبال مردم قرار گرفت. نماز جمعه یکی از حسنات و برکات انقلاب و نظام اسلامی است.

ایشان در میان سخنان و خاطرات خود به نخستین خطیب جمعه مشهد نیز اشاره کرده و یادآور می‌شود: مرحوم آیت‏‌الله حاج شیخ غلامحسین تبریزی که شخصیتی فعال دینی و مذهبی بود و فعالیت‌های سیاسی علیه نظام شاهنشاهی را تا پیروزی انقلاب اسلامی انجام می‌داد، در همان سال‌های خفقان در شبستان گوهرشاد نماز جمعه اقامه می‌کرد. البته خطبه‌ها بسیار محدود و مختصر بود و تنها به نصیحت مردم اکتفا می‌کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز نماز جمعه تا سال ۱۳۵۹ به امامت ایشان در مسجد گوهرشاد اقامه می‌شد و تا زمانی که ایشان زنده بود، امام(ره) برای کسی حکم امامت جمعه در مشهد صادر نکرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی در پایان با اشاره به کارکردهای اجتماعی و سیاسی نماز جمعه تصریح می‌کند: براساس فرمایش رهبر معظم انقلاب «خطبه نماز جمعه باید مرکزی باشد برای تبیین محتوای قوی و منطق محکم و غنی برای مسائل مهم انقلاب، مثل مسئله عدالت. مسئله‌ عدالت خیلی مسئله مهمی است؛ روی مسئله‌ عدالت فکر کنید، کار کنید، حرف بزنید. [همچنین] روی مسئله استقلال؛ استقلال خیلی مسئله‌ مهمی است. مسئله‌ حمایت از مستضعفان، مسئله‌ اتحاد دنیای اسلام، این‌ها مسائل بسیار مهمی است و به مردم بصیرت بدهید». جمهوری اسلامی به برکت نماز جمعه، مردم را بیدار و آگاه کرد و علاوه بر موعظه، نصیحت، ارشاد و توجه دادن مردم به خدا، آنان را به سیاست روز دنیا آگاه و با بیان حقایق، مکرهای دشمنان خدا را آشکار می‌کند.