هر چند پشت سر هنر دوره قاجار حرف و حدیث زیاد است اما هنرمندان در این دوره، هنر را از بند دربار خارج کرده و به کوچه و بازار آوردند. این شد که رد پای ادبیات عامه و آداب و رسوم مردمی که سینه به سینه منتقل شده بود نیز در هنر این دوره پیدا شد. به جز این، ورود صنعت چاپ به ایران در دوره فتحعلی شاه به نشر بیشتر کتب و دسترسی مردم عامه به آن کمک کرد. بیراه نیست بیشتر کتاب‌هایی که در این دوره به مدد چاپ سنگی منتشر شدند، کتب دینی و ادعیه بودند. یکی از آثاری که در این زمان به شیوه چاپ سنگی منتشر و در میان مردم کوچه و بازار طرفدار داشت، مجموعه‌ای از اشعار تعزیه بود که به روایت زندگی و سیره و مصائب اهل‌بیت(ع) پرداخته بود. این کتاب یک تفاوت دیگر هم با سایر کتب مذهبی و ادعیه داشت، آن هم تصویرسازی‌های خاص آن از اولیا و اشقیا بود. این است که در میان ورقه‌های آن، مردم هم می‌توانستند شمایل مبارک علی‌اکبر(ع) را در میدان نبرد ببینند و به آن تقرب بجویند و هم با مخدوش کردن چهره اشقیا، نفرت و کینه خود را از دشمنان اهل بیت(ع) نشان دهند. این است که نسخه‌های متعددی از این اثر که به نام طوفان البکاء منتشر شده بود، میان مردم دست به دست می‌چرخید و خوانده می‌شد. اثری که نمونه‌هایی از چاپ‌های نخستین آن در کتابخانه‌ها نگهداری می‌شود و در دوره معاصر نیز با اصلاح و شرح و تفسیر به چاپ رسیده است.

همان‌طور که شرحش آمد، طوفان‌البکاء یکی از محبوب‌ترین و معروف‌ترین کتاب‌های مذهبی دوره قاجار بود. اثری به نظم و نثر که در مراسم‌ مذهبی توسط مداحان و روضه‌خوان‌ها استفاده و اشعار بسیاری از آن توسط مردم کوچه و بازار نقل می‌شد. اما این اشعار تنها دلیل محبوبیت این اثر نبودند و تصاویر آن نیز که از نخستین نمونه‌های تصویرگری در کتاب‌های چاپی ایران است، موردتوجه مردم بود.

این اثر دارای دیباچه‌ای است و پس از آن 12فصل درد که هر فصل به نام آتشکده خوانده می‌شد و یک خاتمه دارد. به‌جز آتشکده هفتم‌ که‌ موضوع‌ آن‌ خروج مختار و احمد سفّاح‌ بنی‌عباس و امیر تیمور گورکانی‌ است‌، 11آتشکده دیگر(هر کدام‌ شامل‌ چند شعله‌) به‌ چهارده معصوم(ع) اختصاص‌ دارد که‌ بزرگ‌ترین‌ آن‌ها، آتشکده پنجم‌، در ذکر مصائب‌ امام حسین(ع) است‌. خاتمه کتاب‌ شامل‌ گزارش‌ احوال‌ مصنف‌ در قزوین است‌. طوفان‌البکاء در سال ۱۲۵۰ق نگارش یافته و نخستین‌ بار در ۱۲۵۸ق در تهران به چاپ رسید و با عنوان کتاب جوهری شهرت بسیاری دارد. این کتاب بارها به چاپ رسیده است و نسخه‌های خطی بسیاری از این اثر در کتابخانه‌های ایران وجود دارد. طوفان‌البکاء با ۵۸ چاپ مصور، بیشترین چاپ مصور در کتاب‌های دینی را دارد. همچنین کتابی با عنوان «چهل طوفان» به بررسی چاپ‌های سنگی آن می‌پردازد.

میرزا ابراهیم، نویسنده‌ای که طوفان نگاشت

«طوفان‌البکاء فی مقاتل‌الشهدا» را میرزا محمدابراهیم جوهری، فرزند محمدباقر نوشته است. میرزا ابراهیم جزو ادبا بود و او را از شاعران مرثیه‌سرای قرن سیزدهم می‌دانند. تاریخ تولد جوهری مشخص نیست و برخی پژوهشگران، زادگاه او را هرات و برخی دیگر مرو گفته‌اند. محمدابراهیم جوهری مدتی در هرات و نجف و شهرهای دیگر روزگار گذرانده و سپس به قزوین رفته است. در آنجا حکمت و فلسفه آموخته و می‌گویند به درجه اجتهاد رسیده و در نهایت در قزوین بر کرسی تدریس می‌نشیند. محمدابراهیم جوهری حدود 6سال در دربار رکن‌الدوله، حاکم قزوین به مداحی ائمه(ع) مشغول بوده و لقب افصح‌الشعرا را دریافت می‌کند. سپس به اصفهان مهاجرت کرده و نزد سیدمحمدباقر شفتی می‌رود. او سرانجام در سال ۱۲۵۳ ق درگذشت و در گورستان آب‌بخشان اصفهان به خاک سپرده شد. این آرامگاه که اکنون در اصفهان، خیابان چهارباغ پایین، کوچه جوهری قرار گرفته، بقعه کوچکی دارد که به همت حاج ابوالقاسم، تاجر تبریزی ساخته شده است. برخی فرزندان و نوادگان میرزا محمدابراهیم جوهری از سرآمدان علوم دینی و به‌ویژه از هنرمندان اصفهان بوده‌اند.

آنان که طوفان را رقم زدند

تصاویر این اثر یکی از اسناد مهم چاپ سنگی در ایران است. علی بوذری در صفحه ۵۳ کتاب چهل طوفان نوشته است: «طوفان‌البکاء از کتاب‌های معروف و محبوب دوره قاجار است که به‌کرات، به شکل مصور یا بدون تصویر، به شیوه سربی و سنگی به چاپ رسیده است. این چاپ‌های گوناگون نشان از علاقه مخاطبان به روایات مذهبی، به‌ویژه داستان حماسی کربلا و شهادت امام حسین(ع) است؛ روایتی که در تار و پود زندگی و باورهای مردمان آن دوره رسوخ کرده بود و در تمام شعائر زندگی حضور داشت. علاوه بر علاقه مخاطبان و خریداران، اعتقاد مذهبی پدیدآورندگان کتاب‌ها نیز دلیلی بر چاپ‌های بی‌شمار این کتاب است؛ چرا که به نظر می‌رسد هر ناشر، کاتب یا تصویرگری تمایل داشته حداقل یک بار در بازسازی این حماسه ماندگار سهیم باشد. به شکلی که برخی تصویرگران بیش از 10بار در طول عمر کاری خود و برخی نیز چندین بار در یک سال، به تصویرگری این کتاب دست زده‌اند».

یکی از تصویرگران این اثر، میرزا علی خویی از هنرمندان دوره قاجار است. او که در رسته نامداران قرار داشت در میان تصویرگران کتاب‌های چاپ سنگی از معروف‌ترین و پرکارترین هنرمندان بود. آمده است که او کار خود را در تبریز آغاز کرد و حدوداً زمانی که ناصرالدین‌شاه قاجار بر تخت سلطنت ‌نشست، تبریز را به مقصد تهران ترک کرد. نخستین کتاب چاپ سربی طوفان‌البکاء که آراسته به تصویرگری‌های علی‌قلی خویی است، در سال ۱۲۶۹ق چاپ شده و نخستین کتاب چاپ سنگی آن نیز که علی‌قلی خویی آن را رقم زده، در سال ۱۲۷۰ق منتشر شد و پس از آن نیز بارها منتشر شده است. همچنین میرزا حسن (فرزند آقا سید میرزا اصفهانی)، میرزا هادی، میرزا جعفر اصفهانی، میرزا نصرالله، نصرالله خوانساری، عبدالحسین خوانساری، علی‌خان، حسین‌علی (فرزند عبدالله)، حسن (فرزند علی خوانساری) و محسن تاج‌بخش از دیگر تصویرگران کتاب طوفان‌البکاء هستند که هنرشان در کنار هنر میرزا علی‌قلی خویی جلوه‌گری می‌کند.

نسخه‌ای که در گنجینه موزه ملک نگهداری می‌شود

دکتر زینب فری‌زاده، کارشناس نسخه‌های سنگی درخصوص ویژگی‌های این کتاب و تصاویر به یادماندنی‌اش با بیان اینکه دو نسخه چاپ سنگی طوفان البکاء در گنجینه موزه ملک نگهداری می‌شود و نسخه‌های سنگی دیگری نیز از این کتاب موجود است که در سایر مخازن سنگی کشور نگهداری می‌شوند، گفت: طوفان‌البکاء دربردارنده مجموعه اشعاری درباره واقعه کربلا و امام حسین(ع) است که مداحان و تعزیه‌خوانان در دوره‌های مختلف به‌ویژه در عصر قاجار، از آن‌ها استفاده می‌کردند و مرجع مورد استنادشان بوده است. از ویژگی‌های بارز طوفان‌البکاء می‌توان به استفاده از زبان ساده و صنایع ادبی همچون براعت استهلال اشاره کرد.

مسئول روابط عمومی کتابخانه و موزه ملک با بیان اینکه متناسب با اشعار کتاب طوفان‌البکاء تصویرگری صورت گرفته است، گفت: دو نسخه از کتاب در موزه ملک موجود است؛ در نسخه شماره 1507 گنجینه چاپ سنگی که متعلق به سال1346 هجری قمری است؛ محسن تاج‌بخش تصویرگری کرده است.

نسخه دیگر کتاب که به شماره 3479 در گنجینه موزه ملک موجود است و توسط حسن همدانی در سال۱۳۵۵‎ قمری کتابت شده، تصویرسازی‌های حسین قراگوزلو قابل مشاهده است. این تصویرگری‌ها کتاب را خاص و منحصر به‌فرد کرده است.

این دو نقاش چند مجلس را در این دو نسخه تصویرسازی کرده‌اند که بسیار ارزشمند و محل توجه هستند و در نمایشگاهی که در موزه ملک برپا شده، تصاویری از این دو نسخه در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

این دو نسخه در قطع‌های مختلف چاپ شده، به همین دلیل تعداد صفحه هر نسخه با نسخه دیگر فرق می‌کند؛ یک نسخه در 223صفحه منتشر شده و دیگری در 293صفحه.

 در کتاب‌های چاپ سنگی به دلیل نوع چاپ آن، تصویرگری کار ساده‌ای نیست؛ به همین دلیل کتاب‌های چاپ سنگی که تصویرسازی می‌شوند جزو نفایس به حساب می‌آیند.

مرثیه‌ای حماسی، آمیخته به عشق و روشنگری

فری‌زاده با بیان اینکه به‌طور کلی چاپ سنگی در عصر قاجار در ایران مرسوم شد، افزود: نخستین کتاب چاپ سنگی سال1248 قمری و کتاب طوفان البکاء سال1250ق منتشر شده، یعنی جزو نخستین آثار چاپ سنگی در ایران است.

وی با بیان اینکه طوفان‌البکاء برخلاف اسم عربی‌اش به زبان فارسی نگارش یافته، گفت: در دوره قاجار و برخی دوره‌های دیگر، آثار فارسی با اسم‌های عربی منتشر می‌شدند.

این کارشناس با اشاره به اینکه در نمایشگاهی که این روزها در موزه ملک برپا شده، شعرهای عمان سامانی از «گنجینه‌الاسرار» نیز در معرض دید قرار گرفته، گفت: این اشعار یکی از جالب‌ترین آثار عمان سامانی، درباره عرفان عاشوراست. در این مثنوی نسبتاً کوتاه، نکته‌های ظریفی از عشق و عرفان با بیانی هنرمندانه طرح شده‌است. این کتاب هم چاپ سنگی و مربوط به عصر قاجار بوده که در 128صفحه و بدون تصویر است و در مجالس عزاداری از اشعار آن استفاده می‌شده است.

دلیل خاص بودن این کتاب آن است عمان سامانی را باید نخستین شاعری دانست که شعرهای عاشورایی را از قالب سوگ خارج و در قالب حماسی، آمیخته به عشق و روشنگری ارائه کرد.