موج بعدی این تحول با ورود چاپ سنگی به ایران در اواسط دوره قاجار آغاز شد و برخلاف چاپ سربی به ‌سرعت مورد استقبال عموم قرار گرفت و حتی سرمنشأ تغییراتی در هنر کتاب‌سازی و نگارگری کشور شد.

صنعت چاپ سنگی در کنار کاغذ و مرکب تنها به اسید و سنگ نیاز داشت، بنابراین از نظر اقتصادی به‌صرفه بود و مواد اصلی آن هم به سادگی در دسترس بود و همین امر موجب شد تا تکثیر کتاب با قیمتی مناسب انجام شود. نسخه‌ای از قرآن کریم که در سال ۱۲۴۹-۱۲۴۸ هجری قمری در دارالطبایع دارالسلطنه تبریز به چاپ رسیده، نخستین کتاب مشخصی است که به شیوه چاپ سنگی در کشور منتشر شده است.

مجموعه‌ای‌ غنی از آثار چاپ سنگی کتابخانه ملی ملک، اگرچه یکی از ۶ کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی به شمار می‌آید، اما دارای گنجینه ارزشمندی از آثار چاپ سربی، چاپ سنگی و چاپی است که این آثار با نیک‌اندیشی حاج‌حسین آقاملک، بنیان‌گذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک و ادامه راه او توسط فرهنگ‌دوستان کشور گردآوری شده است.پیمان سمندری، کتابدار کتابخانه ملی ملک در این باره می‌گوید: در حال حاضر بیش از ۳هزار و ۵۰۰ کتاب چاپ سربی، افزون بر ۴هزار و ۲۰۰ جلد کتاب چاپ سنگی و همچنین بیش از ۱۲۳ هزار جلد کتاب چاپی در موضوعاتی همچون دین، ادبیات، تاریخ، عرفان، فلسفه، تمدن و هنر ایرانی اسلامی به زبان‌های گوناگون به ‌ویژه فارسی و عربی در گنجینه کتابخانه ملی ملک در دسترس علاقه‌مندان است.او می‌افزاید: آثار چاپ سربی قدیمی و تمامی آثار چاپ سنگی این کتابخانه اسکن و تصویربرداری شده است که این نسخه‌های دیجیتال با توجه به ارائه درخواست محققان به کتابخانه ملی ملک، طبق ضوابط موقوفه در دسترس آن‌ها قرار می‌گیرد.

سمندری همچنین تصریح می‌کند: به گفته بسیاری از پژوهشگران و صاحبنظرانی که آثار کتابخانه ملی ملک را بررسی کردند، این کتابخانه وقفی یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های کشور در حوزه کتاب‌های چاپ سنگی است. مجموعه آثار چاپ سنگی این موقوفه همچون آثار خطی آن با دقت و گزینش خاصی گردآوری شدند و آثاری در موضوعات مختلف؛ از ادبیات و حکمت تا علوم غریبه در این مجموعه وجود دارد. همچنین بخش بزرگی از نشریات قدیمی این کتابخانه، چاپ سنگی است.

خاص‌ترین آثار گنجینه

در سده‌های گذشته هنرمندان بسیاری در زمینه بهبود کیفیت خوشنویسی و تصویرگری کتاب‌های چاپ سنگی در کشور تلاش کردند که از جمله آن‌ها می‌توان از میرزا علی‌قلی خویی، تصویرگر برجسته کتاب‌های چاپ سنگی فارسی در عصر قاجار نام برد.

 کتابدار کتابخانه ملی ملک می‌گوید: نفیس‌ترین آثار چاپ سنگی این کتابخانه مربوط به کتاب‌هایی می‌شود که به تصویرگری میرزا علی‌قلی خویی و شاگردان این هنرمند مزین شده است.

شاهنامه چاپ سنگی با ۵۲ مجلس تصویر که توسط «مصطفی قلی بن محمدهادی سلطان کجوری» کتابت و در قطع رحلی در سال ۱۲۶۷ قمری در چاپخانه «حاجی عبدالمحمد رازی» در تهران منتشر شده نیز از جمله نفیس‌ترین آثار تصویرگری علی‌قلی خویی کتابخانه و موزه ملی ملک است. ۱۴ نقاشی اول این اثر رنگی و سایر نقاشی‌ها سیاه و سفید است. این اثر در تالار هزار داستان موزه در معرض دید عموم قرار دارد.

از دیگر آثار چاپ سنگی نفیس گنجینه ملک با تصویرگری خویی می‌توان به کتاب «خمسه» از «نظامی گنجوی» که قدمت آن به سال ۱۲۶۴ قمری برمی‌گردد و روزنامه «وقایع اتفاقیه» که در  سال ۱۲۶۷ قمری در دارالخلافه تهران منتشر شده است، اشاره کرد. تصویری منحصر به‌ فرد در یکی از آثار علی‌قلی خویی در کتابخانه ملی ملک وجود دارد که مراحل آماده‌سازی کتاب به شیوه چاپ سنگی را آموزش می‌دهد.

نفایس چاپ سربی

کتابدار کتابخانه ملی ملک درباره آثار نفیس چاپ سربی موقوفه نیز می‌گوید: در حال حاضر کتاب‌های چاپ سربی این کتابخانه با توجه به اینکه نگهداری آن‌ها در مقایسه با آثار چاپی خاص‌تر است، در بخش جداگانه‌ای نگهداری می‌شوند. بیشتر این آثار، اهدایی فرهنگ‌دوستان کشور است؛ چنان که بخش بزرگی از مجموعه کتاب اهدایی زنده‌یاد «بیژن الهی» به کتابخانه ملی ملک شامل کتاب‌های چاپ سربی بود. دو جلد چاپ سربی از کتاب «القانون فی الطب» اثر ارزشمند ابن‌سینا که در سال ۱۵۹۳ میلادی در رم به چاپ رسیده است، در این موقوفه نگهداری می‌شود. این دو کتاب چاپ سربی اهدایی سعید نفیسی به حاج‌حسین آقاملک به پاس ارائه خدمات کتابخانه ملی ملک به پژوهشگران است. همچنین می‌توان به کتاب چاپ سربی «القرآن و هو شرعه الاسلامیه» که در سال ۱۶۹۴ میلادی در هامبورگ منتشر شده است، اشاره کرد. کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۱۶ خورشیدی بر حرم مطهر حضرت رضا(ع) وقف شده است و در تهران، میدان امام خمینی، سردر باغ ملی، خیابان ملل متحد (میدان مشق) قرار دارد. خدمات این مؤسسه در حال حاضر با توجه به شیوع بیماری کرونا در کشور به ‌صورت غیرحضوری به مخاطبان ارائه می‌شود.

اهل کتاب و کتاب‌خوانی برای آشنایی بیشتر با این خدمات می‌توانند به وب‌سایت آن به نشانی www.malekmuseum.org مراجعه کنند.