اربعین سید و سالار شهیدان، مقارن با روز بیستم ماه صفراست. چهل روز از واقعه عاشورا و شهادت مظلومانه اباعبدالله و یاران باوفای ایشان می گذرد. هنوز گرد ماتم از سینه های شیعیان پاک نشده است. از این رو در جهت التیام آلام خویش، در پی اعمال و مناجاتی هستند تا هم، با حضرت زینب کبری ابراز همدردی نمایند و هم با شور حسینی، در هوای عشق به حسین علیه السلام کسب فضیلت نمایند. در کتب و منابع شیعه برای شب و روز اربعین، اعمالی ذکر شده است که برای دسترسی آسان عاشقان آن حضرت، آنها را در اینجا گردآوری کرده ایم. برای آشنایی با اعمال شب و روز اربعین حسینی، با ما همراه باشید.

اربعین و دلیل اهمیت آن

روز بیستم ماه صفر، دقیقا چهل روز پس از شهادت جانسوز حضرت سیدالشهداء، موسوم به اربعین حسینی است. طبق نظر شیخ مفید در کتاب ارزشمند مسار الشیعه و همینطور شیخ طوسی در کتاب مصباح المجتهد، اربعین، هنگام بازگشت اسرای عاشورا و اهل بیت امام حسین علیه السلام، از شام به سمت مدینه است. همینطور هم، عنوان شده که در این روز، جابر بن عبدالله انصاری، صحابی برجسته پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای زیارت قبر مطهر حضرت امام حسین علیه السلام وارد کربلا شده و به عنوان نخستین زائر آن حضرت، آیین زیارت را به جای آورده است. از این رو، برخی جابر بن عبدالله انصاری را بانی و مؤسس سنت زیارت اربعین امام حسین علیه السلام می دانند.

پیشینه مراسم اربعین

در اسناد و روایات زیارت اربعین فقط برای امام حسین علیه السلام آمده است و هیچ پیشینه ای، نه برای معصومین قبل از ایشان و نه برای معصومین بعد از ایشان، ذکر نشده است و این امر، مختص امام حسین علیه السلام و از امتیازات ایشان می باشد. اما عدد چهل و قداست آن، به احادیث و روایاتی برمی گردد که در بین مردم رواج داشته است.من جمله اینکه حضرت فاطمه سلام الله علیها در سوگ پدر بزرگوارشان، حضرت محمد صلوات الله چهل روز عزاداری کردند و بین به صلیب کشیده شدن عیسی مسیح علیه السلام و عروج ایشان چهل روز فاصله بوده است و …

همینطور عزاداری چهل روزه برای امام حسین علیه السلام، نیز ریشه در احادیث و روایات امامان بزرگوار بعد از آن حضرت علی الخصوص امام جعفر صادق علیه السلام دارد. از آن جمله است حدیثی از ایشان که می فرماید:« آسمان و زمین و خورشید، چهل روز به سختی و تیرگی برای شهادت حسین بن علی علیه السلام، خون می گریند.»[۱]

فضیلت روز اربعین

چهلمین روز شهادت سید و سالار شهیدان امام حسین علیه السلام، به نام اربعین معروف است. همه ساله تعداد زیادی از عاشقان ایشان، با پای پیاده به زیارت آن حضرت می روند تا از فضایل بی شمار این زیارت مستفیض شوند. سایر اعمال اربعین نیز مانند زیارت امام حسین علیه السلام ثواب بسیاری دارد. چنانچه امام باقرعلیه السلام در توصیف فضیلت خواندن زیارت اربعین می‌فرمایند: « اگرقدر و ارزش قرائت زیارت اربعین را بدانید،هر آینه از شوق قالب تهی می‌کنید و از حسرت زیاد جانتان متلاشی خواهد شد.» این روایت ارزش بیش از اندازه خواندن این زیارت را بیان می کند و غفلت از خواندن آن حسرت فراوانی به دنبال خواهد داشت.

زیارت اربعین، یکی ازنشانه های مؤمن

تقرب به بارگاه الهی و کسب مدارج ایمان، همواره آرزوی قلبی کسانی بوده است که رضایت خداوند را لذت بخش ترین پاداش برای اعمال نیک می دانسته اند. از این رو، در پی کسب رضای پروردگار و کسب نشان ایمان، همواره به دنبال به جای آوردن عبادات و اعمالی بوده اند که این امر را تحقق بخشد.

امام حسن عسکری علیه السلام در روایتی نشانه های مؤمن را پنج چیز معرفی کرده اند:« علامات المؤمن خمس: صلاه احدی و خمسین وزیاره الاربعین و التختم بالیمین و تعفیر الجبین و الجهر بسم الله الرحمن الرحیم.»: ادای پنجاه و یک رکعت نماز روزانه شامل هفده رکعت نمازهای یومیه و سی و چهار رکعت نمازهای نافله و زیارت اربعین و داشتن انگشتر در دست راست و گذاشتن پیشانی بر خاک به هنگام سجده و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در نماز.[۲]

به همین دلیل است که هرساله، در آستانه اربعین حسینی، خیل کثیری از مشتاقان زیارت اباعبدالله، پیاده و سواره، عازم زیارت مرقد مطهر ایشان می شوند تا از فیوضات و کرامات آن بهره مند گردند. اما، در کتب فقهی شیعه از جمله مفاتیح الجنان برای شب و روز اربعین، اعمال و آدابی ذکر شده که برای بهره مندی کامل از فیوضات این روز، به بررسی آنها می پردازیم:

اعمال شب اربعین

شیخ عباس قمی در کتاب ارزشمند مفاتیح الجنان، برای شب اربعین اعمالی را ذکر کرده که در ادامه به آن می پردازیم:

قرائت زیارت اربعین یکی از اعمال این شب است .برای خواندن زیارت امام حسین علیه السلام در شب اربعین دو دستورالعمل ذکر شده است: اولی زیارتی است که طبق روایت شیخ طوسی به نقل از صفوان بن جمال( ازیاران امام جعفر صادق علیه السلام و امام موسی کاظم علیه السلام و از راویان احادیث آنان است) در کتاب تهذیب و مصباح آمده که وی در بیان فضیلت و آداب اربعین به نقل از حضرت امام صادق علیه السلام اینچنین فرموده اند که:« هنگامی که بیشتر از نصف روز سپری شد، این زیارت را بخوانید. برای مطالعه این زیارت می‌توانید به مفاتیح الجنان مراجعه کنید.

و دومی زیارتی است که جابر بن عبدالله انصاری آن را ذکر نموده است. به این شرح که عطا یا همان عطیه عوفی کوفی همسر جابر که در سفر زیارت اربعین همراه او بود اینگونه روایت کرده است که: در روز بیستم ماه صفر همراه جابر بودم. وقتی که به غاضریه رسیدیم، در آب فرات غسل کرد. سپس جامه پاکیزه ای که به همراه داشت بر تن کرد و از من پرسید که آیا رایحه خوش و عطر به همراه داری؟ پاسخ دادم آری! مقداری سعد کوفی همراه دارم. آن را از من گرفت و مقداری بر سر و تن پاشید و سپس با پای برهنه راه افتاد تا به نزدیک سر مبارک امام حسین علیه السلام رسید و آنجا ایستاد. سپس سه بار تکبیر گفت و از هوش رفت. وقتی به هوش آمد، شنیدم که می گفت:« السلام علیک یا آل الله…» که دقیقا همان زیارت نیمه ماه رجب است و به جز چند کلمه، تفاوتی با آن ندارد و شرح آن، چنین است:

السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا آلَ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا صَفْوَهَ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا خِیَرَهَ اللَّهِ مِنْ خَلْقِهِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا سَادَهَ السَّادَاتِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا لُیُوثَ [عَلَی لُیُوثِ ] الْغَابَاتِ السَّلامُ عَلَیْکُمْ یَا سُفُنَ النَّجَاهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنَ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِلْمِ الْأَنْبِیَاءِ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکَاتُهُ [السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ آدَمَ صَفْوَهِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ نُوحٍ نَبِیِّ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلِ اللَّهِ ] السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ إِسْمَاعِیلَ ذَبِیحِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُوسَی کَلِیمِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ عِیسَی رُوحِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَارِثَ مُحَمَّدٍ حَبِیبِ اللَّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی السَّلامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ عَلِیٍّ الْمُرْتَضَی السَّلامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ فَاطِمَهَ الزَّهْرَاءِ

السَّلامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ خَدِیجَهَ الْکُبْرَی السَّلامُ عَلَیْکَ یَا شَهِیدَ ابْنَ الشَّهِیدِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا قَتِیلَ ابْنَ الْقَتِیلِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا وَلِیَّ اللَّهِ وَ ابْنَ وَلِیِّهِ السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حُجَّهَ اللَّهِ وَ ابْنَ حُجَّتِهِ عَلَی خَلْقِهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاهَ وَ آتَیْتَ الزَّکَاهَ وَ أَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَیْتَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ رُزِئْتَ [وَ بَرَرْتَ ] بِوَالِدَیْکَ وَ جَاهَدْتَ عَدُوَّکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ تَسْمَعُ الْکَلامَ وَ تَرُدُّ الْجَوَابَ وَ أَنَّکَ حَبِیبُ اللَّهِ وَ خَلِیلُهُ وَ نَجِیبُهُ [نَجِیُّهُ ] وَ صَفِیُّهُ وَ ابْنُ صَفِیِّهِ یَا مَوْلایَ [وَ ابْنَ مَوْلایَ ] زُرْتُکَ مُشْتَاقاً فَکُنْ لِی شَفِیعاً إِلَی اللَّهِ یَا سَیِّدِی وَ أَسْتَشْفِعُ إِلَی اللَّهِ بِجَدِّکَ سَیِّدِ النَّبِیِّینَ وَ بِأَبِیکَ سَیِّدِ الْوَصِیِّینَ وَ بِأُمِّکَ فَاطِمَهَ سَیِّدَهِ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ أَلا لَعَنَ اللَّهُ قَاتِلِیکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ ظَالِمِیکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ سَالِبِیکَ وَ مُبْغِضِیکَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ وَ صَلَّی اللَّهُ عَلَی سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ.

خواندن دو رکعت نماز

پس از قرائت زیارت اربعین به کیفیتی که ذکر شد، توصیه به اقامه دو رکعت نماز به نیت نماز اربعین کرده و سپس دعا و طلب حوائج سفارش شده است.

زیارت مرقد شریف و مطهر امام حسین علیه السلام در شب اربعین

زیارت امام حسین علیه السلام در هر زمانی، دارای آثار و برکات فراوانی است و ثواب بسیاری برای آن منظور خواهد شد. از این رو، از آن به عنوان حج فقرا یاد شده است، لیکن در شب و روز اربعین زیارت مرقد مطهر ابا عبدالله الحسین علیه السلام دارای استحباب فراوان است و بسیار توصیه شده است.

خواندن  زیارت وداع اربعین

سید بن طاووس علیه الرحمه، پس از زیارت مرقد شریف امام حسین علیه السلام در این روز، توصیه به خواندن زیارت وداع اربعین نموده است .

اعمال روز اربعین

برای روز اربعین نیز اعمال و دعاهایی ذکر شده که به جای آوردن آنها دارای ثواب فراوانی است:

• انجام غسل زیارت و دعا: طبق فرموده امام جعفر صادق علیه السلام، غسل زیارت در روز اربعین مستحب است و برای زدودن آثار گناهان سفارش شده است. ایشان در توصیه خود به یکی از یارانشان در باب آداب روز اربعین، فرموده اند: پیش از رفتن به زیارت مرقد مطهر جدم ابا عبدالله الحسین علیه السلام، در آب فرات غسل کنید تا گناهان شما پاک گردند.( البته دلیل ذکر آب فرات در اینجا موضوعی است یعنی مقصود، غسل است، با هر آب پاک و مطهری) و به هنگام انجام غسل این دعا را بخوانید:

«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ اللهُمَّ اجْعَلْهُ نُورا وَ طَهُورا وَ حِرْزا وَ شِفَاءً مِنْ کُلِّ دَاءٍ وَ سُقْمٍ وَ آفَهٍ وَ عَاهَهٍ اللهُمَّ طَهِّرْ بِهِ قَلْبِی وَ اشْرَحْ بِهِ صَدْرِی وَ سَهِّلْ لِی بِهِ أَمْرِی»: به نام الله و پناه بر الله، خداوندا! این اعمال را برایم روشنایی و پاکیزگی و امان و شفاء از هر اندوه و آفت و فساد قرار بده. خداوندا! پاک گردان به سبب آن، قلبم را و سینه ام را به سبب آن فراخ گردان و اموراتم را به سبب آن سهل و آسان نما.

• پوشیدن لباس پاکیزه: چنانکه جابر علیه الرحمه پس از غسل، لباس پاکیزه پوشید و خود را معطر نمود و با پای برهنه به زیارت مرقد امام حسین علیه السلام شتافت.

• خواندن زیارت عاشورا: خواندن زیارت عاشورا در هر زمان و مکانی، مستحب است و برکات فراوانی دارد. امامان معصوم علیهم السلام بر خواندن زیارت عاشورا و مداومت بر آن بسیار تأکید نموده اند و آن را دارای آثار بسیار سازنده ای توصیف کرده اند. امام محمد باقر علیه السلام در پاسخ فردی به نام علقمه که از چگونگی و کیفیت زیارت امام حسین علیه السلام از راه دور سؤال کرده بود، اینچنین فرموده اند که: پس از آنکه به محضر ایشان سلام کردی، دو رکعت نماز بخوان و پس از آن، زیارت عاشورا را قرائت کن. وقتی زیارت عاشورا می خوانی، در واقع ایشان را به چیزی می خوانی که هر یک از ملائکه که قصد زیارت آن حضرت را داشته باشند، به آن می خوانند. در آن حال خداوند برای تو هزار هزار حسنه می نویسد و هزار هزار سیئه و گناه را از تو دور می کند و مقام و مرتبه ات هزار هزار بالا می رود. همانند کسانی خواهی بود که در رکابش به شهادت رسیدند. به گونه ای که حتی در درجات آنها، شریک خواهی شد.[۳] بر همین اساس و البته روایات فراوان مشابه دیگری که در این زمینه آمده است، قرائت زیارت عاشورا در روز اربعین بسیار سفارش شده است و برای خواننده آن، بشارت قبول دعاها و برآورده شدن حوائج داده شده است.

• خواندن دعای چهل و سوم از صحیفه سجادیه: صحیفه سجادیه مجموعه ای از دعاها و مناجات های منسوب به امام سجاد علیه السلام است. قرائت دعای چهل و سوم از این کتاب ارزشمند، در بیستمین روز از ماه صفر که اربعین امام حسین علیه السلام و شهدای کربلا است،  سفارش شده است و فضیلت بسیار دارد.
• ذکر تسبیح و تکبیر: از جمله اعمال دیگر مستحب در روز اربعین، تکبیر گفتن و تسبیح خداوند است. سفارش شده است که قبل از ورود به حرم امام حسین علیه السلام در روز اربعین، صد مرتبه تکبیر بگویید، سپس صد مرتبه لااله الا الله و صد مرتبه هم صلوات بر محمد وآل محمد صلی الله بفرستید. سپس وقتی در مقابل آستان حرم شریف ابا عبدالله قرار گرفتید، بگویید:« لا اله الا الله وحده لا شریک له» و سپس داخل شوید.
• خواندن زیارت اربعین: قرائت زیارت اربعین به هنگام زیارت مرقد شریف آن حضرت، برای زائران و خواندن آن از راه دور برای جاماندگان از زیارت، فضیلتی است که اولیای الهی و بزرگان دین، جایگاه ویژه ای برای آن ذکر کرده اند.جابر بن عبدالله انصاری بانی و آغازگر این حرکت عارفانه و عاشقانه بوده است ولی پس از او و با الهام گرفتن از این حرکت او به سمت کربلا، این رسم و آیین، تبدیل به سنت حسنه ای برای شیعیان و مریدان حضرت ابا عبد الله الحسین علیه السلام شد و تا کنون نیز ادامه دارد و به حمد الهی، هرساله باشکوه تر از سالهای قبل ادامه می یابد.
• خواندن زیارت وداع اربعین: همان که سید بن طاووس توصیه فرموده است.
• زیارت آخر(دیگر) روز عاشورا: قرائت زیارت آخر روز عاشورا( ظاهرا مراد، زیارت غیر معروفه عاشورا است) در روز اربعین، از اعمال سفارش شده این روز است.

کلام آخر

شهادت مظلومانه و جانگداز حضرت اباعبدالله و هفتاد و دو نفر از یاران باوفای ایشان، داغی است که بر دلهای شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام نهاده شده و هنوز هم با گذشت تقریبا هزار و چهارصد سال التیام نمی یابد. از این رو، عاشقان اهل بیت علیهم السلام در پی راهی برای وصل به دامان عترت، به کربلا رسیده اند و هرساله با رسیدن ماههای محرم و صفر، تلألؤ این عشق را به جهانیان نشان می دهند.

خواندن زیارات و ادعیه نیز زبان مشترکی است برای سردادن نفیر عاشقی تا همگان بشنوند و بدانند که این مردم، دست از حسین علیه السلام نخواهند کشید.

پی نوشت ها

۱-دانشنامه ایران به همت مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۱۹۷۱

۲-اقبال الاعمال، ج۳، ص۱۰۰ و عوالی اللئالی، ج۴، ص۳۷ و مصباح المتهجد، جزء ثالث، ص۷۳۰

۳-کامل الزیارات، ص۷۴

منبع سایت ستاد اقامه نماز