کار مسجد تنها عبادت نیست. مسجد به عنوان خانه خدا در فقه اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و برای آن احکام خاصی وضع شده است. از آغاز اسلام، از مسجد علاوه بر وظایف دینی و الهی استفاده‌های دیگری نیز می‌شده است این کار حتی پیش از هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه نیز صورت می‌گرفته است. پیامبر اکرم(ص) در کنار کعبه می‌نشست و مردم به ملاقات ایشان می‌آمدند و با آن حضرت به گفت‌وگو می‌پرداختند. از جمله راهکارهای مسجد در حوزه اجتماعی و برای گسترش فرهنگ دینی و جذب جوانان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

مسجد و وحدت اجتماعی

محور اتحاد در یک جامعه باید خداوند باشد. همچنان که در آیه 103 سوره آل‌عمران آمده است: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا». امام علی(ع) نیز می‌فرماید: اصلاح اختلاف‌ها، از تمامی نمازها و روزه‏ها برتر است. مسجد برای دستیابی به وحدت اجتماعی نقشی اساسی دارد و کانونی است که همه روزه مؤمنان از قشرهای مختلف جامعه در آن حضور می‌یابند. مسلمانان با هر منصبی در مسجد، در صفی واحد و یکسان‌اند. مسلمانان در مسجد فرا می‌گیرند که همه با هم و هم‌دوش‌اند. بنابراین یکی از نقش‌های اساسی مسجد در حوزه اجتماعی در عصر انتظار حفظ وحدت و تشویق به وحدت است.

امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از اعمال عبادی یک شخص است که آثار آن به خوبی در فرد و جامعه نمایان است. خداوند در آیه 110 آل‌عمران می‌فرماید: شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‏اید، به کار پسندیده فرمان می‏دهید و از کار ناپسند بازمی‏دارید. در این آیه امر به معروف و نهی از منکر از مسائل زیربنایی اسلام مطرح شده است. بهتر بودن امت اسلام که برای خلق نمونه کامل بوده بر سه پایه استوار است؛ ایمان به خداوند، امر به معروف و نهی از منکر. یکی از نقش‌های مهم مسجد در عصر انتظار گسترش فرهنگ دینی، امر به معروف و نهی از گسترش فرهنگ غیردینی است.

نقش آموزشی مسجد

مسلمانان در صدر اسلام به تحقیق و بحث درباره قرآن و احکام آن و احادیث و روایات و زبان و فرهنگ عربی توجه داشتند. همه این کوشش‌ها فقط در راه تحکیم مبانی دین و نشر و تعلیم آن انجام می‌گرفت. بنابراین مساجد در حکم مراکز آموزشی بودند که در آن‌ها آموزش و تعلیم علوم دینی مورد توجه بود. در عصر حاضر نقش آموزشی مسجد درباره آموزش مسائل دینی و پاسخ‌گویی به شبهه‌ها انکارناپذیر و بلکه مهم‌تر از گذشته است که می‌تواند علاوه بر جذب جوانان به خود، بسیاری از شبهه‌های آنان را نیز برطرف کند.

تعلیم مباحث دینی

آموزش قرائت و مفاهیم قرآن، احکام و مواردی که همه اقشار جامعه به آن نیاز دارد از وظایف حساس و مهم مسجد است که باید در متن جامعه نهادینه شود. تعالیم دینی در مسجد باید به گونه‌ای جذاب و کاربردی باشد تا جوانان و کودکان به این تعالیم جذب شوند. در همین ارتباط پیامبر اکرم(ص) خطاب به ابوذر می‌فرماید: ای ابوذر، هر گونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است مگر برای سه دسته؛ کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می‌پردازد، آنکه سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحث علمی اشتغال داشته باشد.

آموزش خانواده

از مواردی که مسجد می‌تواند روی آن تأثیر والایی داشته باشد، خانواده است. برگزاری همایش‌ها و جلسات علمی و تربیت فرزندان بر اساس مکتب قرآن و اهل بیت(ع) از جمله مواردی هستند که می‌توان در این حوزه به آموزش آن پرداخت. بر امام جماعت و مسئولان فرهنگی مسجد لازم است که در این زمینه با آموزش و تعلیم معارف دینی به تمام اقشار جامعه از جمله خانواده، زمینه‌ساز گسترش فرهنگ و هنر دینی در جامعه شوند.

آموزش مباحث مهدویت

مسجد به عنوان سنگر اسلام و جایی که منتظران امام زمان(عج) در آن اقامه نماز می‌کنند، وظیفه آشنایی جوانان با مباحث مهدویت را دارد. فرهنگ انتظار باید برای افراد جامعه بازگو شود تا کسانی که خود را منتظر امام عصر(عج) می‌دانند با وظایف خود آشنا شوند. آموزش مباحث مهدویت و انتظار در مسجد آثاری خواهد داشت که هر کدام می‌تواند در عصر انتظار مؤثر باشد.

نقش فرهنگی مسجد

از آنجایی که در عصر کنونی و با تهاجم فرهنگی و شبهه‌ها جذب جوانان به فرهنگ غیردینی افزایش یافته است، این نقش اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.

جذب نوجوانان و جوانان به مسجد

جوانان همواره در معرض انحرافات اخلاقی هستند به همین خاطر امام صادق(ع) می‌فرماید: نوجوانان را دریابید و به آنان حدیث و دین بیاموزید پیش از آنکه گروهی منحرف بر شما پیشدستی کرده و جوانان را بربایند. بنابراین وظیفه مسجد است که با تمام توان فرهنگی، جوانان را به خود جذب کند و با آموزش‌های کاربردی معارف دین آن‌ها را در مسیر کمال قرار دهد.

مبارزه با تهاجم فرهنگی

تبیین فرهنگ دینی، ایجاد شناخت نسبت به فرهنگ دینی و روشنگری نسبت به تهاجم فرهنگی از جمله اقدام‌هایی است که می‌تواند توسط مسجد در این باره انجام شود. مسجد باید در همه زمینه‌ها با تهاجم فرهنگی مبارزه کند و از مهم‌ترین مواردی که باید در این حوزه به مبارزه با آن پرداخت تجمل‌گرایی و الگوپذیری از بیگانگان است.

برگزاری همایش‌ها و مسابقات

مسجد با بررسی نیازهای جامعه در زمینه دینی می‌تواند همایش‌ها و مسابقاتی در آن حیطه برگزار کند که موجب افزایش سطح آگاهی و گسترش فرهنگ دینی شود از جمله می‌توان به برگزاری همایش‌ها و مسابقات درباره مهدویت، قرآن، معارف اهل بیت(ع) و... اشاره کرد.

برگزاری مراسم مذهبی

برگزاری مراسم جشن ویژه ولادت معصومین(ع) و اعیاد بزرگ اسلامی و مراسم عزاداری ویژه شهادت معصومین(ع) از امور فرهنگی است که مسجد عهده‌دار آن است. برگزاری این مراسم باید به گونه‌ای باشد که با استقبال مردم همراه باشد و نکته حائز اهمیت در این باره این است که در این مراسم باید از سخنرانان برجسته در راستای گسترش فرهنگ معصومین(ع) استفاده شود. در این مراسم باید به نحو شایسته معارف دینی برای عموم مردم بازگو شود و علاوه بر بزرگداشت مقام معصومین(ع) مطالب کاربردی در زندگی علمی و عملی معصومین(ع) بیان شود.

تأسیس مراکز فرهنگی در کنار مساجد

در مقابله با تهاجم فرهنگی و همچنین گسترش فرهنگ دینی از جمله کارهای زیربنایی در این زمینه علاوه بر فعال کردن مساجد، بنا نهادن مؤسسه‌ها و مراکز آموزشی و فرهنگی در کنار مساجد است. این مراکز مجموعه‌های وابسته به مسجد محسوب خواهند شد و اداره و مدیریت آن‌ها نیز جدا از اداره مسجد نیست و برنامه‌ریزی‌های آن کاملاً با برنامه‌های مسجد مربوط همراه و هماهنگ خواهد بود.