به عکس‌ها که نگاه کنیم انگار آینه‌ای از دوره‌های پیشین را پیش چشممان گذاشته‌اند. دوره صفویه، قاجاریه و پهلوی با تصاویر معماری‌هایشان در ذهنمان مجسم می‌شود. تصاویری که ناگفته‌های زیادی را از تاریخ حرم مطهر رضوی برایمان روشن می‌کند.

کارگاه تاریخ حرم مطهر رضوی به روایت اسناد کاخ موزه گلستان

نخستین کارگاه از مجموعه کارگاه‌های فنی «قصه‌های حرم» صبح سه‌شنبه، ۲۴ مهر ۱۴۰۳ در مؤسسه فرهنگی قدس با حضور جواد نوائیان رودسری، پژوهشگر تاریخ و حرم‌شناس  برگزار شد. هدف از برگزاری این کارگاه آشنایی علاقه‌مندان به تاریخ حرم مطهر رضوی و ارائه اطلاعات مستند مربوط به این عرصه بود.

حدود یک سال پیش بود که از آرشیوهای کاخ موزه گلستان، ۷۰ آلبوم جدید در فضای مجازی منتشر شد. از این میان ۲۲ عکس از آلبوم‌های شماره ۱۴۲ و ۱۴۲۹ متعلق به حرم مطهر رضوی هستند. عکس‌هایی که عموماً در دوره ناصرالدین شاه گرفته شده و زوایای مختلفی از حرم مطهر را از دریچه نگاه عکاسان آن دوره نشان می‌دهد. در این یادگارهای دوره قاجار تصاویر جالب توجهی از اماکن متبرکه حرم مطهر مانند صحن‌ عتیق، نو و مسجد جامع گوهرشاد برای آیندگان به تصویر کشیده‌اند.

نوائیان رودسری در این جلسه با اشاره به این موضوع توضیح داد: «از بررسی شواهد موجود در این عکس‌ها به نکات جدیدی درباره معماری و تاریخ هم می‌رسیم. نکاتی درباره نقاره‌خانه، سقاخانه صحن آزادی، ایوان ساعت، ورودی‌های روضه منوره و ...  مواردی که پیش از این وجود داشتند اما حالا خبری از آن‌ها نیست».

این تاریخ‌پژوه و حرم‌شناس در ادامه به چند مورد شاخص از آن‌ها اشاره کرد: «مشهورترین مورد، ورودی روضه منوره از رواق الله‌وردی‌خان است که هنوز بقایای آن (عکس شماره ۸/۱۴۲) دیده می‌شود. این تصویر نشان می‌دهد ورودی حرم مطهر امام رضا(ع) به باغ ایلخانی در جبهه شرقی حرم مطهر می‌رسیده است. این عکس همچنین نشان می‌دهد ورودی‌های حرم مطهر نه در مرکز سازه بلکه در کناره سمت چپ سازه طراحی می‌شده است. مورد بعدی هم عکسی با شماره ۰۴۹/۱۴۲ است که گلدسته کوچکی بر فراز ایوان شرقی مسجد گوهرشاد موسوم به ایوان حاج حسن را به تصویر کشیده است. این گلدسته که معلوم نیست در چه دوره‌ای از بین رفته، حقایقی را درباره حضور مؤذنان این مسجد روشن می‌کند. در تصویر دیگری نیز اتاقک کوچکی در محوطه مسجد گوهرشاد به چشم می‌خورد که محلی برای محافظت از چاه آبی در آنجا بوده است».

نوائیان پس از توضیح درباره عکس‌های آلبوم شماره ۱۴۲ که توسط آقا رضا عکاس‌باشی معروف به اقبال‌السلطنه یا اقبال‌السلطان به ثبت رسیده، گفت: «عکس دیگری هم درباره سقاخانه صحن آزادی وجود دارد که در سال ۱۳۰۷ تخریب شده است. از این سقاخانه که توسط مستشارالملک و با سقف کاشی‌کاری و به صورت کلاه فرنگی ساخته شده هیچ عکسی تاکنون در دسترس نداشتیم. این عکس همچنین نشست شدید دیوارهای داخلی صحن آزادی که دلیل اصلی جمع‌آوری این سقاخانه بوده را نشان می‌دهد. عکس بعدی هم مربوط به محل قبلی قرارگیری نقاره‌خانه است که در آن زمان در لبه ایوان داخلی صحن عتیق جانمایی شده بوده است».

در این کارگاه که نخستین جلسه از فصل اول قصه‌های حرم بود، در مجموع ۱۵ عکس در قالب هفت پرونده مورد بررسی گرفت. این کارگاه‌ها در فصل اول با محوریت بررسی عکس‌هایی از آرشیو کاخ موزه گلستان در پنج جلسه برگزار خواهد شد. گفتنی است عموم مردم و به‌ویژه علاقه‌مندان به تاریخ حرم مطهر رضوی می‌توانند در این کارگاه‌ها شرکت کنند.