به گزارش خبرنگار قدس آنلاین، ماجرا از این قرار است که تجارت گازی دو کشور تا قبل از دوره اول تحریم‌ها، بدون هیچ چالشی انجام می‌شد اما با آغاز تحریم، نقل و انتقالات مالی برای تسویه حساب گازبها با طرف ترکمن با مشکل مواجه شد. در آن زمان رستم قاسمی، وزیر نفت ایران بود و توانست به توافقی با ترکمن‌ها دست یابد که در ازای واردات گاز از این کشور، به آن‌ها خدمات فنی و مهندسی و کالا و تجهیزات صادر کند. 

این توافق در حال انجام بود تا دولت یازدهم سرکار آمد و بیژن زنگنه وزیر نفت وقت، بدون هیچ دلیل موجهی در شهریور 1392 تصمیم گرفت که توافق دولت قبل درباره «تهاتر گاز با کالا» را به‌هم زده و توافق جدیدی برای تسویه گازبهای ترکمنستان «به صورت ارزی» امضا کند. اما به دلیل عدم گشایش بانکی برای ایران قبل و بعد از برجام، دولت یازدهم نتوانست بدهی خود به ترکمنستان را پرداخت کند. در نهایت در زمستان 1395، ایران واردات گاز از ترکمنستان را متوقف کرد و همه‌چیز به قضاوت و رأی دادگاه داوری بین‌المللی کشیده شد. نتیجه رأی دادگاه نیز جریمه 2 میلیارد دلاری ایران بابت بدهی گازی به ترکمنستان بود. 

بعد از  سفر خارجی جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم به ترکمنستان احیای روابط به سرعت به ثمر نشست و قرارداد سوآپ سه‌جانبه بین ترکمنستان، ایران و آذربایجان در 7 آذر سال 1400 به امضا رسید. این قرارداد، نخستین رابطه اقتصادی ایران و ترکمنستان بعد از زمستان 1395 بود؛ هرچند سطح تعاملات همچنان به میزان گذشته نرسیده بود. همچنین دولت سیزدهم و دولت ترکمنستان توافق کردند که بدهی حدود 2 میلیارد دلاری ایران شامل «اصل بدهی» و «جریمه دیرکرد» پرداخت شود. در این راستا 1.6 میلیارد دلار از بدهی (معادل اصل بدهی) از محل آزادسازی منابع بلوکه شده ایران در عراق تسویه شد و ایران حسن‌نیت خود جهت بهبود روابط با ترکمنستان را نشان داد. 

همزمان با پیگیری ایران برای امضای قرارداد واردات گاز از ترکمنستان، مذاکرات دو کشور برای تسویه باقی‌مانده بدهی نیز انجام می‌شد اما ظاهراً ترکمن‌ها صرفا به دنبال دریافت طلب خود بودند و نه امضای قرارداد گازی جدید و مساله در این نقطه بغرنج می شود.

هر چند کارشناسان می گویند با توجه به اینکه تمام مسیرهای صادراتی حال حاضر ترکمنستان با ظرفیت کامل و پر هستند بنابراین به هیچ وجهی امکان جایگزین کردن ایران برای ترکمنستان وجود ندارد و با تسویه جریمه دیرکرد قرارداد صادرات گاز ترکمنستان به ایران که در زمان زنگنه، امکان از سرگیری سوآپ و واردات گاز ترکمنستان به ایران خواهیم بود. با این حال سخنان رئیس جمهور در خصوص خودداری ترکمنستان از انتقال گاز به ایران سوالات و ابهاماتی را ایجاد می‌کند. با توجه به نزدیکی فصل زمستان و در پیش بودن سرما آیا قطع گاز و عدم واردات گاز می‌تواند نگران کننده باشد؟ خصوصا که در حال حاضر ایران با مساله کمبود گاز مواجه است و کارشناسان هشدارهایی در خصوص قطع برق نیروگاه‌ها به علت کمبود گاز خبر داده‌اند.

محدودیت های جغرافیایی ترکمنستان برای توسعه تجارت گاز

سپهر مهرابی کارشناس اقتصاد توسعه در رابطه با وضعیت توسعه تجارت گازی ترکمنستان در گفت و گو با خبرنگار قدی می گوید: ترکمنستان، کشوری محصور در خشکی در آسیای مرکزی، در سال های اخیر به دنبال تنوع بخشیدن به تجارت گاز خود بوده است. با این حال، به دلیل موقعیت جغرافیایی و ارتباط محدود با کشورهای همسایه، گزینه های ترکمنستان برای توسعه تجارت گاز خود به شدت محدود شده است. ایران با زیرساخت های گازی گسترده و موقعیت استراتژیک خود، به عنوان بادوام ترین شریک ترکمنستان برای توسعه تجارت گاز خود ظاهر شده است.

وی ادامه می دهد: ترکمنستان کشوری محصور در خشکی است که توسط کشورهایی با زیرساخت گاز محدود احاطه شده است. مرز شمالی آن با قزاقستان و ازبکستان مشترک است که هر دو ظرفیت انتقال گاز محدودی دارند. در شرق افغانستان قرار دارد که در حال حاضر درگیر درگیری است و فاقد زیرساخت های لازم برای حمایت از تجارت قابل توجه گاز است. مرز جنوبی با ایران مشترک است که زیرساخت های گازی بسیار توسعه یافته ای دارد و تنها کشوری است که می تواند ترکمنستان را به بازار جهانی گاز دسترسی دهد.

این کارشناس اقتصاد توسعه با اشاره به اینکه ایران تنها گزینه ترکمنستان برای توسعه همکاری‌های گازی است؛ اظهار می کند: ایران دارای زیرساخت های گازی بسیار توسعه یافته ای است که علاوه بر خط لوله 4 هزار کیلومتری در سرتاسر کشور و اتصال کامل گازی به همه کشورهای دارای مرز خاکی با ایران، همچنین دارای چندین میدان گازی بزرگ از جمله میدان پارس جنوبی است که بزرگترین میدان گازی جهان است و شبکه انتقال گاز ایران نیز گسترده است و چندین خط لوله اصلی این کشور را به همسایگانش از جمله ترکیه، عراق، آذربایحان و ارمنستان متصل می کند که مشتریان بالقوه گاز مازاد تولیدی ترکمنستان هستند. علاوه بر این، موقعیت استراتژیک ایران به ایران اجازه می دهد تا نقش مهمی در تجارت گاز منطقه ای ایفا کند و این کشور به عنوان پل ارتباطی بین کشورهای غنی از گاز آسیای مرکزی و بازارهای تشنه انرژی اروپا و آسیا عمل می کند.

وی با اشاره به وابستگی ترکمنستان به ایران اظهار کرد: با توجه به محدودیت های جغرافیایی و ارتباط محدود ترکمنستان، این کشور چاره ای جز اتکا به ایران برای توسعه تجارت گاز خود ندارد. ایران تنها کشوری است که می تواند ترکمنستان را به بازار جهانی گاز دسترسی دهد و دو کشور در حال حاضر روابط تجاری قابل توجهی با گاز برقرار کرده اند. در سال اخیر نیز ایران و ترکمنستان یک قرارداد سوآپ گاز امضا کردند که به ایران اجازه می‌دهد از ترکمنستان گاز وارد کرده و سپس به آذربایجان و عراق صادر کند.

مهرابی در ادامه اظهار نظر کرد: مشارکت ایران و ترکمنستان مزایای متعددی برای هر دو کشور دارد. برای ترکمنستان، این مشارکت دسترسی به بازار جهانی گاز را فراهم می کند و به این کشور اجازه می دهد تجارت گاز خود را متنوع کند. برای ایران، این مشارکت منبع جدیدی از عرضه گاز را فراهم می کند و به کشور اجازه می دهد موقعیت خود را به عنوان یک هاب گاز منطقه ای تقویت کند. مشارکت دو کشور ایران و ترکمنستان نیز دارای مزایای متعددی از جمله دسترسی به بازار جهانی گاز و منبع جدید تامین گاز برای هر دو کشور است.

بیشتر شدن مسیرهای صادراتی با قراردادهای سوآپ فعال گاز ایران

فرشاد جامع  کارشناس انرژی نیز در گفت و گو با خبرنگار قدس  می گوید: ترکمنستان به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گاز طبیعی در منطقه، به دلیل دسترسی محدود به بازارهای بین المللی و همچنین محصور بودن در خشکی در توسعه تجارت گاز خود با چالش هایی مواجه بوده است. ترکمنستان با توجه به موقعیت جغرافیایی اش که گزینه هایش را برای صادرات گاز محدود کرده است، به ایران همواره به عنوان یک شریک کلیدی در توسعه تجارت گاز خود نگاه می کند.  ایران نیز با زیرساخت های گازی گسترده و موقعیت استراتژیک خود در منطقه، مسیر مناسبی را برای صادرات گاز این کشور و همچنین گاز خود به بازارهای بین المللی را ارائه می دهد و اخیرا نیز این همکاری در حال گسترش است.

وی می افزاید: یکی از عوامل کلیدی که ترکمنستان را به سمت ایران سوق می دهد، ظرفیت گاز موجود ایران در زمینه واردات گاز از ترکمنستان است. ایران زیرساخت های لازم برای واردات گاز از ترکمنستان را دارد و این کشور را به شریک طبیعی ترکمنستان در توسعه تجارت گاز خود تبدیل می کند. علاوه بر این، قراردادهای سوآپ فعال گاز ایران با کشورهایی مانند آذربایجان و عراق، مسیرهای بیشتری را برای ترکمنستان برای صادرات گاز این کشور فراهم می کند و زمینه را برای روابط تجاری نزدیکتر گاز بین دو کشور تقویت می کند.

این کارشناس انرژی در رابطه با تنها مسیر با ظرفیت اسمی مثبت جهت توسعه تجارت گاز ترکمنستان از مسیر ایران اظهار  می کند: علاوه بر این، ظرفیت های انتقال گاز ترکمنستان از مسیرهای دیگر در حال حاضر به صورت تکمیل بوده است و ایران را به عنوان تنها گزینه مناسب برای گسترش تجارت گاز خود باقی می گذارد. با تبدیل شدن ایران به عنوان یک قطب گاز در منطقه و ارائه مسیرهای جدید برای ترکمنستان برای صادرات گاز خود، اهمیت استراتژیک توسعه روابط گازی ترکمنستان با ایران بیش از پیش آشکار می شود. ترکمنستان با استفاده از زیرساخت‌ها و مشارکت‌های موجود ایران، می‌تواند قابلیت‌های تجارت گاز خود را به میزان قابل توجهی افزایش دهد و به بازارهای جدیدی برای صادرات گاز خود دست یابد. با توجه به اینکه تمام مسیرهای صادراتی حال حاضر ترکمنستان با ظرفیت کامل و پر هستند بنابراین به هیچ وجهی امکان جایگزین کردن ایران برای ترکمنستان وجود ندارد و با تسویه جریمه دیرکرد قرارداد صادرات گاز ترکمنستان به ایران که در زمان زنگنه، امکان از سرگیری سوآپ و واردات گاز ترکمنستان به ایران خواهیم بود.

تحقق پتانسیل تجارت بین دو کشور در گرو تعریف استراتژی برد-برد

وی ادامه می دهد: به منظور تحقق کامل پتانسیل تجارت گاز بین ترکمنستان و ایران، هر دو کشور باید برای تعریف یک استراتژی برد-برد که به نفع هر دو طرف باشد، با یکدیگر همکاری کنند. یکی از جنبه های کلیدی این استراتژی، تسویه کامل بدهی گاز ایران به ترکمنستان است که در گذشته محل مناقشه بوده است. ترکمنستان و ایران با پرداختن به این موضوع و ایجاد چارچوبی روشن برای قراردادهای آتی تجارت گاز، می توانند پایه محکمی برای گسترش روابط تجاری گاز خود در دولت چهاردهم ایجاد کنند. ترکمنستان و ایران با توسعه یک استراتژی سودمند متقابل برای تجارت گاز، می توانند فرصت های جدیدی را برای همکاری و رشد در بخش انرژی باز کنند.

جامع اظهار می کند: ترکمنستان به دلیل محدودیت های جغرافیایی و ظرفیت گازی فعال جهت صادرات به ایران، چاره ای جز تعامل با ایران برای توسعه تجارت گاز خود ندارد. ترکمنستان و ایران با همکاری یکدیگر برای تعریف استراتژی برد-برد و حل و فصل مسائل موجود می توانند راه را برای آینده ای مرفه در روابط تجاری گاز هموار کنند. با ظهور ایران به عنوان یک بازیگر کلیدی در تجارت گاز منطقه‌ای، ترکمنستان از همکاری و مشارکت نزدیکتر با همسایه خود سود زیادی خواهد برد و زمینه را برای عصر جدیدی از رشد و توسعه در بخش انرژی فراهم می‌کند.

حجم گاز وارداتی از ترکمنستان به حدی نیست که اثرگذار باشد

اسماعیل ابراهیم زاده، کارشناس نفت و گاز و اقتصاد انرژنی نیز می گوید: روزانه به میزان حدود ۲۳ تا ۳۰ میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد ایران می‌شد که میزان محدودی است و خود ایران برای تولید گاز مشکل ندارد اما در ایام پیک بار زمستان که مثلاً در کل کشور دما بین ۵ تا۱۰ درجه می‌شود و مصرف بالا می‌رود برای مصارف صنایع و نیروگاه‌ها محدودیت‌هایی ایجاد می‌شود اما برای مصرف کننده‌های خانگی مشکلی به وجود نمی‌آید. ما گاز ترکمنستان را فقط برای استان‌های شمال کشور می‌گرفتیم. در شرایط عادی مشکل گاز نداریم. اما در زمستان به علت برودت هوا افزایش مصرف داریم و لازم است بر روی میزان مصرف مدیریت کنیم. ضمن اینکه یکی دیگر از مباحث قرارداد گازی بین ایران و ترکمنستان سوآپ آن بوده و حجم گاز وارداتی به حدی نبوده که اثرگذار باشد.

این کارشناس حوزه اقتصاد انرژی در خصوص کمبود گاز در ایران و مشکلات مربوط به عدم سرمایه‌گذاری و همچنین احتمال قطع گاز نیروگاه‌ها هم بیان می کند: کمبود سوخت نیروگاه‌ها در حال حاضر با مازوت جبران می‌شود اما اینکه می‌گوییم کمبود گاز داریم نه اینکه در بخش خانگی کم داریم بلکه بخش زیادی از این گاز را تزریق می‌کنیم به چاه نفت و ۶ ماه اول سال به علت مساعد بودن هوا و کم بودن مصرف، آن را ذخیره سازی می‌کنیم. اما وضعیت تکنولوژی به گونه‌ای نیست که بتوانیم ذخیره‌سازی به اندازه کافی را انجام دهیم. تکنولوژی ذخیره‌سازی گاز طبیعی را ما به علت تحریم‌ها نداریم و کمتر سرمایه‌گذاری شده است. در حالیکه در دیگر کشورها گاز طبیعی را با فشار بالا ذخیره‌سازی می‌کنند و در زمان نیاز آن را مصرف می‌کنند. در ایران اما حجم کمی ذخیره می‌شود مثلا در پالایشگاه قم، اما نمی‌تواند کل کشور را پوشش دهد. مشکل ما بحث سرمایه‌گذاری برای تکنولوژی ذخیره گاز است که به علت تحریم‌های ایران و وزارت نفت نمی‌تواند انجام شود.